ഉദ്ദേശ്യ ശുദ്ധി നന്നാവണം ബുഖാരി ഹദീസ് 1 ഫത്ഹുൽ ബാരി സഹിതം صحيح البخاري مع فتح الباري

പ്രവർത്തനങ്ങൾക്ക് പ്രതിഫലം നല്കപ്പെടുന്നത് ഉദ്ദേശ്യം അനുസരിച്ചാകുന്നു
 إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ 
സ്വഹീഹുൽ ബുഖാരി ഫത്ഹുൽ ബാരി സഹിതം 
صحيح البخاري مع فتح الباري
كتاب بدء الوحي
ദിവ്യ വെളിപാട് /വഹയു സംബന്ധിച്ച കിതാബു 
 باب كَيْفَ كَانَ بَدْءُ الْوَحْىِ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم
റസൂലുല്ലാഹി സ്വല്ലല്ലാഹു അലൈഹി വ സല്ലമയ്ക്കു വഹയിന്റെ/ദിവ്യ വെളിപാടിന്റെ തുടക്കം എങ്ങിനെയായിരുന്നു എന്നത് സംബന്ധിച്ച ബാബു.
قال الشيخ الإمام الحافظ، أبو عبد الله، محمد بن إسماعيل بن إبراهيم بن المغيرة، البخاري، رحمه الله تعالى آمين‏.‏ ‏
كيف كان بدء الوحي إلى رسول الله صلى الله عليه وسلم
وقول الله جل ذكره ‏(‏إنا أوحينا إليك كما أوحينا إلى نوح والنبيين من بعده‏)‏

ഷെയ്ഖ്‌ അൽ ഇമാം അൽ ഹാഫിദ് അബൂ അബ്ദില്ലാഹ് മുഹമ്മദു ബ്നു ഇസ്മാഈലു ബ്നു  ഇബ്രാഹീമു ബ്നുൽ മുഗീറതുൽ ബുഖാരി (അല്ലാഹു തആലാ അദ്ദേഹത്തിനു അനുഗ്രഹം ചൊരിയട്ടെ ..ആമീൻ )പറയുന്നു:അല്ലാഹുവിന്റെ വചനം ശ്രദ്ധിക്കുക 
إِنَّا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ كَمَا أَوْحَيْنَا إِلَىٰ نُوحٍ وَالنَّبِيِّينَ مِنْ بَعْدِهِ
സൂറത്ത് ന്നിസ്സാഇലെ 163-ആം വചനത്തിന്റെ ആദ്യ ഭാഗമാണ് ഇമാം ബുഖാരി ഉദ്ധരിക്കുന്നത്.163-ആം വചനം പൂർണ്ണമായി താഴെ ചേർക്കുന്നു
إِنَّا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ كَمَا أَوْحَيْنَا إِلَىٰ نُوحٍ وَالنَّبِيِّينَ مِنْ بَعْدِهِ ۚ وَأَوْحَيْنَا إِلَىٰ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطِ وَعِيسَىٰ وَأَيُّوبَ وَيُونُسَ وَهَارُونَ وَسُلَيْمَانَ ۚ وَآتَيْنَا دَاوُودَ زَبُورًا
( നബിയേ, ) നൂഹിനും അദ്ദേഹത്തിന്‍റെ ശേഷമുള്ള പ്രവാചകന്‍മാര്‍ക്കും നാം സന്ദേശം നല്‍കിയത്‌ പോലെ തന്നെ നിനക്കും നാം സന്ദേശം നല്‍കിയിരിക്കുന്നു. ഇബ്രാഹീം/എബ്രഹാം  ഇസ്മാഈല്‍, ഇസ്‌ഹാഖ് /ഐസക്  യഅ്ഖൂബ്‌/ജേക്കബ്  യഅ്ഖൂബ്‌ സന്തതികള്‍, ഈസാ/യേശു  അയ്യൂബ്‌ /ജോബ്‌  യൂനുസ്‌/യോന  ഹാറൂന്‍/അഹരോണ്‍  സുലൈമാന്‍/സോളമൻ  എന്നിവര്‍ക്കും നാം സന്ദേശം നല്‍കിയിരിക്കുന്നു. ദാവൂദിന്‌ നാം സബൂര്‍ - സങ്കീർത്തനങ്ങൾ -  നല്‍കി.

ഹദീസ് 1
حَدَّثَنَا الحُمَيْدِيُّ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الزُّبَيْرِ ، قَالَ : حَدَّثَنَا سُفْيَانُ ، قَالَ : حَدَّثَنَا يَحْيَى بْنُ سَعِيدٍ الأَنْصَارِيُّ ، قَالَ : أَخْبَرَنِي مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ التَّيْمِيُّ ، أَنَّهُ سَمِعَ عَلْقَمَةَ بْنَ وَقَّاصٍ اللَّيْثِيَّ ، يَقُولُ : سَمِعْتُ عُمَرَ بْنَ الخَطَّابِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ عَلَى المِنْبَرِ قَالَ : سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ : إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ ، وَإِنَّمَا لِكُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَى ، فَمَنْ كَانَتْ هِجْرَتُهُ إِلَى دُنْيَا يُصِيبُهَا ، أَوْ إِلَى امْرَأَةٍ يَنْكِحُهَا ، فَهِجْرَتُهُ إِلَى مَا هَاجَرَ إِلَيْهِ

ഇമാം ബുഖാരി റിപ്പോർട്ട് ചെയ്യുന്നു:അൽ ഹുമൈദി അബ്ദുല്ലാഹി ബ്നു സുബൈർ നമ്മോടു പറഞ്ഞു;അദ്ദേഹം പറഞ്ഞു:സുഫ്യാനു നമ്മോടു പറഞ്ഞു അദ്ദേഹം പറഞ്ഞു:യഹ്യ ബ്നു സഈദുൽ അൻസ്വാരി നമ്മോടു പറഞ്ഞു അദ്ദേഹം പറഞ്ഞു: മുഹമ്മദു ബ്നു ഇബ്രാഹീമു തൈമി  എന്നവർ അൽഖമതു വഖാസു അല്ലൈസിയിൽ നിന്ന് കേട്ടുവെന്നു എന്നെ അറിയിച്ചു :അദ്ദേഹം  പറയുന്നു: ഉമര്‍ബ്‌നുല്‍ ഖത്താബ്‌ റദിയല്ലാഹു അന്ഹു  മിമ്പറിന്‍മേല്‍ വെച്ച്‌ പ്രസംഗിക്കുന്നത്‌ ഞാന്‍ കേട്ടിട്ടുണ്ട്‌. അദ്ദേഹം പറഞ്ഞു: തിരുമേനി സ്വല്ലല്ലാഹു അലൈഹി വ സല്ലം  ഇപ്രകാരം അരുളുന്നത്‌ ഞാന്‍ കേട്ടിട്ടുണ്ട്‌. പ്രവര്‍ത്തനങ്ങള്‍ക്ക്‌ പ്രതിഫലം നല്‍കുന്നത്‌ ഉദ്ദേശ്യമനുസരിച്ച്‌ മാത്രമാകുന്നു. ഓരോ മനുഷ്യനും അവനുദ്ദേശിച്ചതെന്തോ അതാണ്‌ ലഭിക്കുക. ഒരാള്‍ പാലായനം ചെയ്യുന്നത്‌ താന്‍ നേടാനുദ്ദേശിക്കുന്ന ഐഹികക്ഷേമത്തെയോ വിവാഹം ചെയ്യാനുദ്ദേശിക്കുന്ന സ്ത്രീയേയോ ലക്ഷ്യമാക്കിയാണെങ്കില്‍ അവനു ലഭിക്കുന്ന നേട്ടവും അതു മാത്രമായിരിക്കും. 

فتح الباري لابن حجر 
ഇനി ഈ ഹദീസിനു ഫത്ഹുൽ ബാരിയിൽ ഇമാം ഇബ്നു ഹജർ അൽ അസ്ഖലാനി നല്കിയ വ്യാഖ്യാനം കാണുക.അറബി മൂലവും മലയാള സാരാംശവും ചുവടെ ചേർക്കുന്നു.
قَوْلُهُ حَدَّثَنَا الْحُمَيْدِيُّ هُوَ أَبُو بَكْرٍ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الزُّبَيْرِ بْنِ عِيسَى مَنْسُوبٌ إِلَى حُمَيْدِ بْنِ أُسَامَةَ بَطْنٍ مِنْ بَنِي أَسَدِ بْنِ عَبْدِ الْعُزَّى بْنِ قُصَيٍّ رَهْطِ خَدِيجَةَ زَوْجِ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَجْتَمِعُ مَعَهَا فِي أَسَدٍ وَيَجْتَمِعُ مَعَ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فِي قُصَيٍّ وَهُوَ إِمَامٌ كَبِيرٌ مُصَنِّفٌ رَافَقَ الشَّافِعِيَّ فِي الطَّلَبِ عَنِ بن عُيَيْنَةَ وَطَبَقَتِهِ وَأَخَذَ عَنْهُ الْفِقْهَ وَرَحَلَ مَعَهُ إِلَى مِصْرَ وَرَجَعَ بَعْدَ وَفَاتِهِ إِلَى مَكَّةَ إِلَى أَنْ مَاتَ بِهَا سَنَةَ تِسْعَ عَشْرَةَ وَمِائَتَيْنِ
ഇമാം ബുഖാരിക്ക് ഈ ഹദീസ് ലഭിക്കുന്നത് അൽ ഹുമൈദിയിൽ നിന്നാണ്.അൽ ഹുമൈദിയുടെ പൂർണ്ണ നാമം അബൂ ബകർ അബ്ദുല്ലാഹി ബ്നു സുബൈർ ഇബ്നു ഈസാ എന്നാണു .ഹുമൈദി എന്ന് അദ്ദേഹത്തെ വിളിക്കുന്നത്‌ അദ്ദേഹത്തിന്റെ പിത്ര് പരമ്പരയിലെ ഹുമൈദു ബ്നു ഉസാമതു  എന്നവരോട് ബന്ധപ്പെട്ടാണ്.ഹുമൈദു ബ്നു ഉസാമതു എന്നവർ ഖുസ്വയ്യിന്റെ മകൻ അബ്ദുൽ ഉസ്സയുടെ മകൻ ബനൂ അസദുമായി കുടുംബ പരമായി ബന്ധപ്പെട്ടവരാണ്.ഇതിൽ   ഖുസ്വയ്യ്‌ നബി സ്വല്ലല്ലാഹു അലൈഹി വ സല്ലമയുടെ കുടുംബവുമായും  അസദു നബി  പത്നി ഖദീജ റദിയല്ലാഹു അന്ഹായുടെ കുടുംബവുമായും ബന്ധപ്പെട്ടിരിക്കുന്നു.അൽ ഹുമൈദി വലിയ ഇമാമും ഗ്രന്ഥകാരനും ഇബ്നു ഉയൈയ്നയിൽ നിന്ന് ഇമാം ഷാഫി-ഈയുടെ കൂടെ വിജ്ഞാനം അഭ്യസിച്ചതിനാൽ ഇമാം ഷാഫി-യുടെ സഹ വിദ്യാർഥിയുമായിരുന്നു   .ഇമാം അവർകൾ അദ്ദേഹത്തിൽ നിന്ന് ഫിഖ്ഹു പഠിക്കുകയും അദ്ദേഹത്തോടൊപ്പം ഈജിപ്തിലേക്ക് യാത്ര ചെയ്യുകയും അദ്ധേഹത്തിന്റെ മരണ ശേഷം മക്കയിലേക്ക് മടങ്ങുകയും ഹിജ്ര വര്ഷം 219-ൽ മരിക്കുന്നത് വരെ അവിടെ തുടരുകയും ചെയ്തു.
 فَكَأَنَّ الْبُخَارِيَّ امْتَثَلَ قَوْلَهُ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَدِّمُوا قُرَيْشًا فَافْتَتَحَ كِتَابَهُ بِالرِّوَايَةِ عَنِ الْحُمَيْدِيِّ لِكَوْنِهِ أَفْقَهَ قُرَشِيٍّ أَخَذَ عَنْهُ وَلَهُ مُنَاسَبَةٌ أُخْرَى لِأَنَّهُ مَكِّيٌّ كَشَيْخِهِ فَنَاسَبَ أَنْ يُذْكَرَ فِي أَوَّلِ تَرْجَمَةِ بَدْءِ الْوَحْيِ لِأَنَّ ابْتِدَاءَهُ كَانَ بِمَكَّةَ وَمِنْ ثَمَّ ثَنَّى بِالرِّوَايَةِ عَنْ مَالِكٍ لِأَنَّهُ شَيْخُ أَهْلِ الْمَدِينَةَ وَهِيَ تَالِيَةٌ لِمَكَّةَ فِي نُزُولِ الْوَحْيِ وَفِي جَمِيع الْفضل وَمَالك وبن عُيَيْنَةَ قَرِينَانِ قَالَ الشَّافِعِيُّ لَوْلَاهُمَا لَذَهَبَ الْعِلْمُ من الْحجاز
നബി സ്വല്ലല്ലാഹു അലൈഹി വ സല്ലമയുടെ 
 قَدِّمُوا قُرَيْشًا
ഖുറൈഷികൾക്ക് നിങ്ങൾ മുന്ഗണന നല്കുക എന്ന വചനത്തെ ഇമാം ബുഖാരി അനുധാവനം ചെയ്തത് കൊണ്ടാവാം ഹുമൈദിയുടെ റിപ്പോർട്ട് കൊണ്ട് ഈ ഗ്രന്ഥം ആരംഭിച്ചത്.അൽ ഹുമൈദി പ്രമുഖ ഖുറൈഷി പണ്ഡിതൻ ആയിരുന്നു.കൂടാതെ തന്റെ ഉസ്താദിനെ പോലെ ഹുമൈദി മക്കക്കാരൻ ആയതിനാൽ, മക്കയിലാണ് ദിവ്യ സന്ദേശത്തിന്റെ/വഹ്യിന്റെ തുടക്കം ഉണ്ടായത് എന്നതിനാൽ , ഈ റിപ്പോർട്ട് കൊണ്ട് തുടങ്ങിയത് ഏറെ ശ്രദ്ധേയമാണ്.കൂടാതെ മാലിക് റിപ്പോർട്ട് ചെയ്ത ഹദീസ് ഇമാം ബുഖാരി രണ്ടാമതായി തുടർന്ന് നല്കിയിരിക്കുന്നു.വഹ്യിന്റെ കാര്യത്തിൽ എന്ന പോലെ  മറ്റു ശ്രേഷ്ട്ടതകളുടെ കാര്യത്തിലും മദീന രണ്ടാമതായാണല്ലോ വരുന്നത്.മാലിക്കും ഇബ്നു ഉയൈയ്നയും  കൂട്ടുകാരായിരുന്നു.ഇമാം ഷാഫി-ഈ പറയുന്നു:അവർ രണ്ടു പേരും ഇല്ലായിരുന്നെങ്കിൽ ഹിജാസിൽ നിന്ന് വിജ്ഞാനം അപ്രത്യക്ഷമാകുമായിരുന്നു.
 قَوْله حَدثنَا سُفْيَان هُوَ بن عُيَيْنَةَ بْنِ أَبِي عِمْرَانَ الْهِلَالِيُّ أَبُو مُحَمَّدٍ الْمَكِّيُّ أَصْلُهُ وَمَوْلِدُهُ الْكُوفَةُ وَقَدْ شَارَكَ مَالِكًا فِي كَثِيرٍ مِنْ شُيُوخِهِ وَعَاشَ بَعْدَهُ عِشْرِينَ سَنَةً وَكَانَ يَذْكُرُ أَنَّهُ سَمِعَ مِنْ سَبْعِينَ مِنَ التَّابِعِينَ 
.അബൂ ഇമ്രാൻ അൽ ഹിലാലി   അബൂ മുഹമ്മദ്‌ അൽ മക്കിയുടെ മകൻ ഉയൈയ്നയുടെ  മകൻ ആണ് സുഫ്‌യാൻ.ജനിച്ചതും വളർന്നതും കൂഫയിൽ .മാലികിന്റെ കൂടെ ഒന്നിച്ചു പല ഷൈഖുമാരിൽ നിന്നും വിദ്യ അഭ്യസിച്ചു.മാലികിന്റെ മരണ ശേഷം 20 വർഷം കൂടി ജീവിച്ചു.70 താബി-ഈങ്ങളിൽ നിന്ന് താൻ ഹദീസ് കേട്ടതായി അദ്ദേഹം പറഞ്ഞിട്ടുണ്ട്.
قَوْلُهُ عَنْ يَحْيَى بْنِ سَعِيدٍ حَدَّثَنَا يَحْيَى بْنُ سَعِيدٍ الْأَنْصَارِيُّ اسْمُ جَدِّهِ قَيْسُ بْنُ عَمْرٍو وَهُوَ صَحَابِيٌّ وَيَحْيَى مِنْ صِغَارِ التَّابِعِينَ وَشَيْخُهُ مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ الْحَارِثِ بْنِ خَالِدٍ التَّيْمِيُّ مِنْ أَوْسَاطِ التَّابِعِينَ وَشَيْخُ مُحَمَّدٍ عَلْقَمَةُ بْنُ وَقَّاصٍ اللَّيْثِيُّ مِنْ كِبَارِهِمْ 
യഹയ ബ്നു സ-ഈദുൽ അന്സ്വാരിയുടെ ഉപ്പാപ്പ ഖൈസ് ബ്നു അമ്രു ഒരു സ്വഹാബിയായിരുന്നു.യഹയ താബി-ഈങ്ങളിൽ ചെറുപ്പവും അദ്ദേഹത്തിന്റെ ഗുരു  മുഹമ്മദു ബ്നു ഇബ്രാഹീമു ബ്നു അൽ ഹാരിസ് ബ്നു  ഖാലിദു അത്തൈമി താബി-ഈങ്ങളിൽ മധ്യ നിലയിൽ ഉള്ളവരും ആയിരുന്നു.ഷെയ്ഖ്‌ മുഹമ്മദ്‌ അല്ഖമത് ബ്നു വഖാസ് അല്ലൈസി സീനിയർ ആയ താബി-ഈ ആയിരുന്നു.
فَفِي الْإِسْنَادِ ثَلَاثَةٌ مِنَ التَّابِعِينَ فِي نَسَقٍ وَفِي الْمَعْرِفَةِ لِابْنِ مَنْدَهْ مَا ظَاهِرُهُ أَنَّ عَلْقَمَةَ صَحَابِيٌّ فَلَوْ ثَبَتَ لَكَانَ فِيهِ تابعيان وصحابيان يَكُونُ قَدِ اجْتَمَعَ فِي هَذَا الْإِسْنَادِ أَكْثَرُ الصِّيَغِ الَّتِي يَسْتَعْمِلُهَا الْمُحَدِّثُونَ وَهِيَ التَّحْدِيثُ وَالْإِخْبَارُ وَالسَّمَاعُ وَالْعَنْعَنَةُ وَاللَّهُ أَعْلَمُ 
ആയതിനാൽ , ഈ ഹദീസിന്റെ നിവേദക  പരമ്പരയിൽ മൂന്ന് താബി-ഈങ്ങൾ ഉണ്ട്.അല്ഖമ സ്വഹാബിയാണെന്ന അഭിപ്രായ പ്രകാരം രണ്ടു സ്വഹാബികളും രണ്ടു താബി-ഈങ്ങളും സനദിൽ ഉണ്ട്.അല്ലാഹു ഏറ്റവും അറിയുന്നവൻ
وَقَدِ اعْتُرِضَ عَلَى الْمُصَنِّفِ فِي إِدْخَالِهِ حَدِيثَ الْأَعْمَالِ هَذَا فِي تَرْجَمَةِ بَدْءِ الْوَحْيِ وَأَنَّهُ لَا تَعَلُّقَ لَهُ بِهِ أَصْلًا بِحَيْثُ إِنَّ الْخَطَّابِيَّ فِي شَرْحِهِ وَالْإِسْمَاعِيلِيَّ فِي مُسْتَخْرَجِهِ أَخْرَجَاهُ قَبْلَ التَّرْجَمَةِ لِاعْتِقَادِهِمَا أَنَّهُ إِنَّمَا أَوْرَدَهُ لِلتَّبَرُّكِ بِهِ فَقَطْ وَاسْتَصْوَبَ أَبُو الْقَاسِمِ بْنُ مَنْدَهْ صَنِيعَ الْإِسْمَاعِيلِيِّ فِي ذَلِك. 
അടിസ്ഥാനപരമായി വഹയിന്റെ/ദിവ്യ ബോധനത്തിന്റെ തുടക്കം എന്ന വിഷയവുമായി ഈ ഹദീസിനു ബന്ധമില്ലെന്ന് വരികിലും ഇമാം ബുഖാരി എന്ത് കൊണ്ട്  ഈ ഹദീസ് ഈ തല്കക്കെട്ടിൽ ഉൾപ്പെടുത്തി എന്നത് സംബന്ധിച്ച് വ്യത്യസ്ത നിരീക്ഷണങ്ങൾ വന്നിട്ടുണ്ട്.ഇസ്മാ-ഈലിയ്യു അദ്ധേഹത്തിന്റെ മുസ്തഖ്രജിലും ഖത്താബി അദ്ദേഹത്തിന്റെ ശറഹിലും അഭിപ്രായപ്പെട്ടിരിക്കുന്നത് ഇമാം ബുഖാരി ഈ ഹദീസ് ആദ്യം നല്കിയത് തബരുകിനു /ബറകത്തിന് വേണ്ടിയാണ് എന്നാണു.അബുൽ ഖാസിം ഇസ്മാ-ഈലിയ്യുടെ അഭിപ്രായം അംഗീകരിച്ചിരിക്കുന്നു.
     وَقَالَ  بن رَشِيدٍ لَمْ يَقْصِدِ الْبُخَارِيُّ بِإِيرَادِهِ سِوَى بَيَانِ حُسْنِ نِيَّتِهِ فِيهِ فِي هَذَا التَّأْلِيفِ وَقَدْ تُكُلِّفَتْ مُنَاسَبَتُهُ لِلتَّرْجَمَةِ فَقَالَ كُلٌّ بِحَسَبِ مَا ظَهَرَ لَهُ انْتَهَى
ഇബ്നു റഷീദ് പറയുന്നത് ഇമാം ബുഖാരി നിയ്യത് സംബന്ധിച്ച ഈ ഹദീസ് ആദ്യം ഗ്രന്ഥത്തിൽ ഉൾപ്പെടുത്തിയത് ഈ ഗ്രന്ഥം രചിക്കുന്നതിൽ അദ്ധേഹത്തിന്റെ നല്ല നിയ്യത്ത് വ്യക്തമാക്കുന്നതാണ് എന്നാണു 
 وَقَدْ قِيلَ إِنَّهُ أَرَادَ أَنْ يُقِيمَهُ مَقَامَ الْخُطْبَةِ لِلْكِتَابِ لِأَنَّ فِي سِيَاقِهِ أَنَّ عُمَرَ قَالَهُ عَلَى الْمِنْبَرِ بِمَحْضَرِ الصَّحَابَةِ فَإِذَا صَلَحَ أَنْ يَكُونَ فِي خُطْبَةِ الْمِنْبَر صلح أَن يكون فِي خطْبَة الْكتاب
ഉമർ റദിയല്ലാഹു അന്ഹു സഹാബാക്കളെ അഭിസംബോധന ചെയ്തു ഖുതുബ നടത്തി കൊണ്ടാണ് ഈ ഹദീസ് പറയുന്നത് എന്നതിനാൽ ഇമാം ബുഖാരി തന്റെ ഗ്രന്ഥത്തിന്റെ ഖുതുബയായി ആമുഖമായി ഈ ഗ്രന്ഥത്തിൽ  ചേർത്തതാവാം  എന്ന അഭിപ്രായമുണ്ട്.
 وَحَكَى الْمُهَلَّبُ أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ خَطَبَ بِهِ حِينَ قَدِمَ الْمَدِينَةَ مُهَاجِرًا فَنَاسَبَ إِيرَادَهُ فِي بَدْءِ الْوَحْيِ لِأَنَّ الْأَحْوَالَ الَّتِي كَانَتْ قَبْلَ الْهِجْرَةِ كَانَتْ كَالْمُقَدِّمَةِ لَهَا لِأَنَّ بِالْهِجْرَةِ افْتُتِحَ الْإِذْنُ فِي قِتَالِ الْمُشْرِكِينَ وَيَعْقُبُهُ النَّصْرُ وَالظَّفَرُ وَالْفَتْحُ انْتَهَى وَهَذَا وَجْهٌ حَسَنٌ إِلَّا أَنَّنِي لَمْ أَرَ مَا ذَكَرَهُ مِنْ كَوْنِهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ خَطَبَ بِهِ أَوَّلَ مَا هَاجَرَ مَنْقُولًا 
മുഹല്ലബ് പറയുന്നു:നബി സ്വല്ലല്ലാഹു അലൈഹി വ സല്ലം ഈ ഹദീസ് പറയുന്നത് മദീനയിലേക്ക് ഹിജ്ര പോയപ്പോൾ ആണ്.ഹിജ്രക്ക് മുമ്പുണ്ടായ സംഭവങ്ങൾ അതിനു മുമ്പുള്ള ഒരു ആമുഖമാണല്ലോ.ഹിജ്രയോടെ ഖിതാലിനു/ശത്രുക്കളുമായി പ്രതിരോധ ആവശ്യാർത്ഥം സായുധ പോരാട്ടത്തിനു അല്ലാഹു  മുസ്ലിംകൾക്ക് അനുമതി നല്കി.അതോടെ അല്ലാഹുവിന്റെ സഹായവും അത് വഴി മുസ്ലിംകൾക്ക്  വിജയവും വന്നെത്തി.ആയതിനാൽ ഈ ഹദീസ് തുടക്കത്തിൽ ഒരു ആമുഖമായി ഇമാം ബുഖാരി കൊടുത്തതാവാം.(ഇബ്നു ഹജർ പറയുന്നു):ഇത് നല്ല ഒരു അഭിപ്രായമായി തോന്നാം;എന്നാൽ നബി സ്വല്ലല്ലാഹു അലൈഹി വ സല്ലം ഹിജ്ര സമയത്ത്/ഹിജ്രയ്ക്ക് മുന്നോടിയായി  ഇങ്ങിനെ ഒരു ഖുതുബ നടത്തിയതായി എനിയ്ക്ക് അറിയില്ല.
وَقَدْ وَقَعَ فِي بَابِ تَرْكِ الْحِيَلِ بِلَفْظِ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ الْحَدِيثَ فَفِي هَذَا إِيمَاءٌ إِلَى أَنَّهُ كَانَ فِي حَالِ الْخُطْبَةِ أَمَّا كَوْنُهُ كَانَ فِي ابْتِدَاءِ قُدُومِهِ إِلَى الْمَدِينَةِ فَلَمْ أَرَ مَا يَدُلُّ عَلَيْهِ
ഒരു റിപ്പോർട്ടിൽ ഇങ്ങിനെ കാണാം : 
 سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ 
''റസൂലുല്ലാഹി സ്വല്ലല്ലാഹു അലൈഹി വ സല്ലം പറയുന്നതായി ഞാൻ-ഉമർ റ - കേട്ടു:അല്ലയോ ജനങ്ങളേ.......നിശ്ചയം കർമ്മങ്ങൾ സ്വീകരിക്കപ്പെടുന്നത് ഉദ്ദേശ്യ ശുദ്ധിക്ക് അനുസരിച്ചാണ്.......''
ഇവിടെ ഈ റിപ്പോർട്ടിൽ ഒരു ഖുതുബാ ശൈലി ഉണ്ട് എന്നതിന്റെ സൂചനയുണ്ട്  .എന്നാൽ ഇത് ഹിജ്ര  സമയത്തായിരുന്നു  എന്ന് തെളിയിക്കുന്ന യാതൊന്നും എനിയ്ക്ക്-ഇബ്നു ഹജരിനു -അറിയില്ല.
 وَلَعَلَّ قَائِلَهُ اسْتَنَدَ إِلَى مَا رُوِيَ فِي قصَّة مهَاجر أم قيس قَالَ بن دَقِيقِ الْعِيدِ نَقَلُوا أَنَّ رَجُلًا هَاجَرَ مِنْ مَكَّةَ إِلَى الْمَدِينَةِ لَا يُرِيدُ بِذَلِكَ فَضِيلَةَ الْهِجْرَةِ وَإِنَّمَا هَاجَرَ لِيَتَزَوَّجَ امْرَأَةً تُسَمَّى أُمَّ قَيْسٍ فَلِهَذَا خُصَّ فِي الْحَدِيثِ ذِكْرُ الْمَرْأَةِ دُونَ سَائِرِ مَا يُنْوَى بِهِ انْتَهَى وَهَذَا لَوْ صَحَّ لَمْ يَسْتَلْزِمِ الْبَدَاءَةَ بِذِكْرِهِ أَوَّلَ الْهِجْرَةِ النَّبَوِيَّةِ 
ഇനി, നബി സ്വല്ലല്ലാഹു അലൈഹി വ സല്ലം ഇങ്ങിനെ ഒരു പ്രസ്താവന നടത്താനുണ്ടായ സാഹചര്യം സംബന്ധിച്ച് പരിശോധിക്കാം.ഇത് സംബന്ധിച്ച് പ്രശസ്തമായ ഒരു കഥയുണ്ട്.ഇബ്നു ദഖീഖ് അൽ ഈദു പറയുന്നു:ആളുകൾ പറയുന്നു:മക്കയിൽ നിന്ന് മദീനയിലേക്ക് ഹിജ്റയുടെ പ്രതിഫലം ഉദ്ദേശിച്ച് അല്ലാതെ ,ഉമ്മു ഖൈസ് എന്ന ഒരു സ്ത്രീയെ വിവാഹം ചെയ്യാൻ എന്ന ഉദ്ദേശ്യത്തിൽ ,ഒരാൾ ഹിജ്ര പോയിരുന്നു.അത് കൊണ്ടാണ് ഹദീസിൽ 'സ്ത്രീ' പ്രത്യേക പരാമർശ വിഷയമായത്. 
وَقِصَّةُ مُهَاجِرِ أُمِّ قَيْسٍ رَوَاهَا سَعِيدُ بْنُ مَنْصُورٍ قَالَ أَخْبَرَنَا أَبُو مُعَاوِيَةَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ شَقِيقٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ هُوَ بن مَسْعُودٍ قَالَ مَنْ هَاجَرَ يَبْتَغِي شَيْئًا فَإِنَّمَا لَهُ ذَلِكَ هَاجَرَ رَجُلٌ لِيَتَزَوَّجَ امْرَأَةً يُقَالُ لَهَا أُمُّ قَيْسٍ فَكَانَ يُقَالُ لَهُ مُهَاجِرُ أُمِّ قَيْسٍ وَرَوَاهُ الطَّبَرَانِيُّ مِنْ طَرِيقٍ أُخْرَى عَنِ الْأَعْمَشِ بِلَفْظِ كَانَ فِينَا رَجُلٌ خَطَبَ امْرَأَةً يُقَالُ لَهَا أُمُّ قَيْسٍ فَأَبَتْ أَنْ تَتَزَوَّجَهُ حَتَّى يُهَاجِرَ فَهَاجَرَ فَتَزَوَّجَهَا فَكُنَّا نُسَمِّيهِ مُهَاجِرَ أُمِّ قَيْسٍ وَهَذَا إِسْنَادٌ صَحِيحٌ عَلَى شَرْطِ الشَّيْخَيْنِ لَكِنْ لَيْسَ فِيهِ أَنَّ حَدِيثَ الْأَعْمَالِ سِيقَ بِسَبَبِ ذَلِكَ وَلَمْ أَرَ فِي شَيْءٍ مِنَ الطُّرُقِ مَا يَقْتَضِي التَّصْرِيحَ بِذَلِكَ       
മുഹാജിറു ഉമ്മുഖൈസിന്റെ  കഥ പല റിപ്പോർട്ടുകളിലും വന്നിട്ടുണ്ട് .അബ്ദുല്ലാഹി ബ്നു മസ്ഊദു പറയുന്നു:
مَنْ هَاجَرَ يَبْتَغِي شَيْئًا فَإِنَّمَا لَهُ ذَلِكَ هَاجَرَ رَجُلٌ لِيَتَزَوَّجَ امْرَأَةً يُقَالُ لَهَا أُمُّ قَيْسٍ فَكَانَ يُقَالُ لَهُ مُهَاجِرُ أُمِّ 
قَيْسٍ
ഒരാൾ ഒരു കാര്യം ഉദ്ദേശിച്ചു ഹിജ്ര/പലായനം പോയാൽ അയാൾക്ക്‌ അതാണ്‌ ലഭിക്കുക.ഞങ്ങളുടെ കൂട്ടത്തിൽ ഉമ്മു ഖൈസ് എന്ന ഒരു സ്ത്രീയെ വിവാഹം കഴിക്കാനായി മദീനയിലേക്ക് ഹിജ്ര പോയ ഒരാൾ ഉണ്ടായിരുന്നു;അങ്ങിനെ ഉമ്മുഖൈസിനു വേണ്ടി ഹിജ്ര പോയ ആൾ എന്ന അർത്ഥത്തിൽ അയാൾ പിന്നീടു മുഹാജിറു ഉമ്മുഖൈസ് എന്ന് വിളിക്കപ്പെട്ടു.വ്യത്യസ്തമായ ഒരു പരമ്പരയോടെ തബറാനിയും ഈ ഹദീസ് ഉദ്ധരിച്ചിട്ടുണ്ട്.റിപ്പോർട്ട് കാണുക: അഅമഷ് പറയുന്നു:
كَانَ فِينَا رَجُلٌ خَطَبَ امْرَأَةً يُقَالُ لَهَا أُمُّ قَيْسٍ فَأَبَتْ أَنْ تَتَزَوَّجَهُ حَتَّى يُهَاجِرَ فَهَاجَرَ فَتَزَوَّجَهَا فَكُنَّا نُسَمِّيهِ مُهَاجِرَ أُمِّ قَيْسٍ 
ഞങ്ങളുടെ കൂട്ടത്തിൽ ഒരാൾ ഉമ്മു ഖൈസ് എന്ന ഒരു സ്ത്രീയെ വിവാഹം ചെയ്യാൻ ആഗ്രഹിക്കുകയും അങ്ങിനെ അവളോട്‌ വിവാഹം അന്വേഷിക്കുകയും ചെയ്തു;എന്നാൽ മദീനയിലേക്ക് ഹിജ്ര പോയെങ്കിൽ മാത്രമേ വിവാഹത്തിന് സമ്മതിക്കൂ എന്ന് അവൾ പറഞ്ഞു.ആയതിനാൽ അയാൾ ഹിജ്ര പോകുകയും അവളെ വിവാഹം കഴിക്കുകയുംചെയ്തു.ഇക്കാരണത്താൽ ഞങ്ങൾ അയാളെ മുഹാജിറു ഉമ്മുഖൈസ്-ഉമ്മുഖൈസിനു വേണ്ടി ഹിജ്ര പോയ ആൾ- എന്ന് വിളിച്ചു .
وَأَيْضًا فَلَوْ أَرَادَ الْبُخَارِيُّ إِقَامَتَهُ مَقَامَ الْخُطْبَةِ فَقَط إِذْ الِابْتِدَاءَ بِهِ تَيَمُّنًا وَتَرْغِيبًا فِي الْإِخْلَاصِ لَكَانَ سِيَاقه قَبْلَ التَّرْجَمَةِ كَمَا قَالَ الْإِسْمَاعِيلِيُّ وَغَيْرُهُ 
....................................
وَنَقَلَ بن بَطَّالٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ بْنِ النَّجَّارِ قَالَ التَّبْوِيبُ يَتَعَلَّقُ بِالْآيَةِ وَالْحَدِيثِ مَعًا لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَوْحَى إِلَى الْأَنْبِيَاءِ ثُمَّ إِلَى مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَنَّ الْأَعْمَالَ بِالنِّيَّاتِ لِقَوْلِهِ تَعَالَى وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا الله مُخلصين لَهُ الدّين 
ഇബ്നു ബത്ത്വാൽ എന്നവർ അബൂ അബ്ദില്ലാഹി ബ്നു ന്നജ്ജാറിൽ നിന്ന് ഉദ്ധരിക്കുന്നത് കാണുക:
ഇമാം ബുഖാരി കൊടുത്തിരിക്കുന്ന ആയത്തും ഹദീസും ഈ ബാബിന്റെ തലക്കെട്ടുമായി-ബദ്-ഉൽ വഹയു-യോചിച്ചത് തന്നെയാണ്.കാരണം അല്ലാഹു ത-ആലാ എല്ലാ നബിമാർക്കും, ശേഷം മുഹമ്മദ്‌ നബി സ്വല്ലല്ലാഹു അലൈഹി  വ സല്ലമയ്ക്കും  കർമ്മങ്ങൾക്ക് പ്രതിഫലം നല്കപ്പെടുന്നത് ഉദ്ദേശ്യ ശുദ്ധിയ്ക്കു അനുസരിച്ചാണ് എന്ന് ദിവ്യബോധനം നല്കിയിട്ടുണ്ട്;അല്ലാഹു പറയുന്നു:
   وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا الله مُخلصين لَهُ الدّين
സൂറത്തുൽ ബയ്യിന 5-ആം വചനം കാണുക
وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفَاءَ وَيُقِيمُوا الصَّلَاةَ وَيُؤْتُوا الزَّكَاةَ ۚ وَذَٰلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِ 
കീഴ്‌വണക്കം അല്ലാഹുവിന്‌ മാത്രം ആക്കി കൊണ്ട്‌ ഋജുമനസ്കരായ നിലയില്‍ അവനെ ആരാധിക്കുവാനും, നമസ്കാരം നിലനിര്‍ത്തുവാനും സകാത്ത്‌ നല്‍കുവാനും അല്ലാതെ അവരോട്‌ കല്‍പിക്കപ്പെട്ടിട്ടില്ല. അതത്രെ വക്രതയില്ലാത്ത മതം.
وَقَالَ أَبُو الْعَالِيَةَ فِي قَوْلِهِ تَعَالَى شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ ماوصى بِهِ نوحًا قَالَ وَصَّاهُمْ بِالْإِخْلَاصِ فِي عِبَادَتِهِ وَعَنْ أَبِي عَبْدِ الْمَلِكِ الْبَوْنِيِّ قَالَ مُنَاسَبَةُ الْحَدِيثِ لِلتَّرْجَمَةِ أَنَّ بَدْءَ الْوَحْيِ كَانَ بِالنِّيَّةِ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى فَطَرَ مُحَمَّدًا عَلَى التَّوْحِيدِ وَبَغَّضَ إِلَيْهِ الْأَوْثَانَ وَوَهَبَ لَهُ أَوَّلَ أَسْبَابِ النُّبُوَّةِ وَهِيَ الرُّؤْيَا الصَّالِحَةُ فَلَمَّا رَأَى ذَلِكَ أَخْلَصَ إِلَى اللَّهِ فِي ذَلِكَ فَكَانَ يَتَعَبَّدُ بِغَارِ حِرَاءَ فَقَبِلَ اللَّهُ عَمَلَهُ وَأَتَمَّ لَهُ النِّعْمَةَ.
ഇവിടെ സൂറ ശൂറായിലെ 13-ആം വചനം 
شَرَعَ لَكُم مِّنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ اللَّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَن يَشَاء وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَن يُنِيبُ
നൂഹിനോട്‌ കല്‍പിച്ചതും നിനക്ക്‌ നാം ബോധനം നല്‍കിയതും ഇബ്രാഹീം, മൂസാ, ഈസാ എന്നിവരോട്‌ നാം കല്‍പിച്ചതുമായ കാര്യം - നിങ്ങള്‍ മതത്തെ നേരാംവണ്ണം നിലനിര്‍ത്തുക, അതില്‍ നിങ്ങള്‍ ഭിന്നിക്കാതിരിക്കുക. എന്നകാര്യം - അവന്‍ നിങ്ങള്‍ക്ക്‌ മതനിയമമായി നിശ്ചയിച്ചിരിക്കുന്നു. ആ ബഹുദൈവവിശ്വാസികളെ നിങ്ങള്‍ ഏതൊരു കാര്യത്തിലേക്ക്‌ ക്ഷണിക്കുന്നുവോ അത്‌ അവര്‍ക്ക്‌ വലിയ ഭാരമായി തോന്നിയിരിക്കുന്നു. താന്‍ ഉദ്ദേശിക്കുന്നവരെ അല്ലാഹു തന്‍റെ അടുക്കലേക്ക്‌ തെരഞ്ഞെടുക്കുന്നു. താഴ്മയോടെ മടങ്ങുന്നവരെ അവങ്കലേക്കുള്ള മാര്‍ഗത്തില്‍ നയിക്കുകയും ചെയ്യുന്നു.''എന്നത്  സംബന്ധിച്ച് അബുൽ ആലിയ പറയുന്നു :അല്ലാഹു നബിമാരോടെല്ലാം കല്പിച്ചതു ഇഖ്ലാസ്വോടെ/നല്ല ഉദ്ദേശ്യത്തോടെ അല്ലാഹുവിനു മാത്രം ആരാധന ചെയ്യുവാനാണ്.
അബൂ അബ്ദിൽ മാലിക് അൽ ബൗനി പറയുന്നു: നിയ്യത് സംബന്ധിച്ച ഈ ഹദീസ് വഹയിന്റെ തുടക്കം എന്ന തലക്കെട്ടുമായി വളരെ യോജിച്ചതാണ് .കാരണം നല്ല നിയ്യത്ത് വഹയിന്റെ തുടക്കവുമായി ബന്ധപ്പെട്ടതാണ്.അല്ലാഹു മുഹമ്മദ്‌ നബി സ്വല്ലല്ലാഹു അലൈഹി സല്ലമയെ അല്ലാഹുവിനെ മാത്രം ആരാധിക്കുക എന്ന തൌഹീദിന്റെ ശുദ്ധ പ്രക്ര്തിയിലേക്ക് നയിക്കുകയും ബിംബങ്ങളെ പൂജിക്കുന്നത് നബിയ്ക്ക് വെറുപ്പ്‌ ഉള്ളതാക്കുകയും  ചെയ്തു.അങ്ങിനെ ആദ്യ അസ്ബാബു  ന്നുബുവ്വത് ആയി നല്ല സ്വപ്‌നങ്ങൾ കാണിച്ചു കൊടുത്തു.ആ സ്വപ്നങ്ങൾക്ക് ശേഷം നബി ഹിറാ ഗുഹയിലേക്ക് പോകുകയും അല്ലാഹുവിനു ഇഖ്ലാസ്വോടെ പൂർണ്ണമായി ആരാധനകളിൽ മുഴുകുകയും അള്ളാഹു അത് സ്വീകരിക്കുകയും അവന്റെ അനുഗ്രഹം നബിയുടെ മേൽ പൂർത്തീകരിക്കുകയും ചെയ്തു. 
     وَقَالَ  الْمُهَلَّبُ مَا مُحَصِّلُهُ قَصَدَ الْبُخَارِيُّ الْإِخْبَارَ عَنْ حَالِ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فِي حَالِ مَنْشَئِهِ وَأَنَّ اللَّهَ بَغَّضَ إِلَيْهِ الْأَوْثَانَ وَحَبَّبَ إِلَيْهِ خِلَالَ الْخَيْرِ وَلُزُومَ الْوِحْدَةِ فِرَارًا مِنْ قُرَنَاءِ السُّوءِ فَلَمَّا لَزِمَ ذَلِكَ أَعْطَاهُ اللَّهُ عَلَى قَدْرِ نِيَّتِهِ وَوَهَبَ لَهُ النُّبُوَّةَ كَمَا يُقَالُ الْفَوَاتِحُ عُنْوَانُ الْخَوَاتِمِ وَلَخَّصَهُ بِنَحْوٍ مِنْ هَذَا الْقَاضِي أَبُو بَكْرِ بْنُ الْعَرَبِيِّ. 
മുഹല്ലബും ഏറെക്കുറെ ഇതേ വിശദീകരണം നല്കിയത് മുകളിൽ ചേർത്തിരിക്കുന്നു
     وَقَالَ  بن الْمُنِيرِ فِي أَوَّلِ التَّرَاجِمِ كَانَ مُقَدِّمَةُ النُّبُوَّةِ فِي حَقِّ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ الْهِجْرَةَ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى بِالْخَلْوَةِ فِي غَارِ حِرَاءَ فَنَاسَبَ الِافْتِتَاحَ بِحَدِيثِ الْهِجْرَةِ وَمِنَ الْمُنَاسَبَاتِ الْبَدِيعَةِ الْوَجِيزَةِ مَا تَقَدَّمَتِ الْإِشَارَةُ إِلَيْهِ أَنَّ الْكِتَابَ لَمَّا كَانَ مَوْضُوعًا لِجَمْعِ وَحْيِ السُّنَّةِ صَدَّرَهُ بِبَدْءِ الْوَحْيِ وَلَمَّا كَانَ الْوَحْيُ لِبَيَانِ الْأَعْمَالِ الشَّرْعِيَّةِ صَدَّرَهُ بِحَدِيثِ الْأَعْمَالِ وَمَعَ هَذِهِ الْمُنَاسَبَاتِ لَا يَلِيقُ الْجَزْمُ بِأَنَّهُ لَا تَعَلُّقَ لَهُ بِالتَّرْجَمَةِ أَصْلًا وَاللَّهُ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ
ഇബ്നുൽ മുനീർ പറയുന്നത് കാണുക:നബി സ്വല്ലല്ലാഹു അലൈഹി വ സല്ലമയുടെ കാര്യത്തിൽ, നുബുവ്വത് /പ്രവാചകത്വം കിട്ടുന്നതിനു തൊട്ടു മുമ്പാണ് ഖൽവതിൽ/വിജനതയിൽ - ഹിറാ ഗുഹയിൽ അല്ലാഹുവിനു ഇബാദതു ചെയ്യാനായി പോയത്.ഇത് ശരിക്കും എല്ലാം ത്യജിച്ചു അല്ലാഹുവിലേക്കുള്ള ഒരു ഹിജ്ര/പലായനം തന്നെയായിരുന്നു.അത് കൊണ്ട് തന്നെ വഹയിന്റെ തുടക്കം സംബന്ധിച്ച ബാബു ഹിജ്റയുടെ ഈ ഹദീസ് കൊണ്ട് തുടങ്ങുന്നത് അനുയോജ്യം  തന്നെയാണ്.കൂടാതെ മുഴുവൻ കിതാബും വഹയു/ദിവ്യ ബോധനം രേഖപ്പെടുതുന്നതാകയാൽ വഹയിന്റെ തുടക്കം സംബന്ധിച്ച ബാബു ആദ്യം ചേർത്തുവെന്നും വഹയു ശറഇയ്യായ അമലുകൾ വിശദീകരിക്കുന്നതാകയാൽ അമലുകൾ ശരിയാക്കുന്നത് സംബന്ധിച്ച ഹദീസ് ആദ്യം  ചേർത്തുവെന്നും പറയപ്പെട്ടിട്ടുണ്ട് 
وَقَدْ تَوَاتَرَ النَّقْلُ عَنِ الْأَئِمَّةِ فِي تَعْظِيمِ قَدْرِ هَذَا الْحَدِيثِ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ لَيْسَ فِي أَخْبَارِ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ شَيْءٌ أَجْمَعَ وَأَغْنَى وَأَكْثَرَ فَائِدَةً مِنْ هَذَا الْحَدِيثِ
ഈ ഹദീസിന്റെ പ്രാധാന്യം സംബന്ധിച്ച് ഇമാമുകളിൽ നിന്ന് നിരവധി ഉദ്ധരണികൾ വന്നിട്ടുണ്ട്.അബൂ അബ്ദില്ലാഹ് പറയുന്നു:നബി സ്വല്ലല്ലാഹു അലൈഹി വ സല്ലമയുടെ  സംസാരത്തിൽ ഇത്രയും സമഗ്രവും സമ്പന്നവും ഉപകാര പ്രദവുമായ മറ്റൊന്നില്ല.
 وَاتَّفَقَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ مَهْدِيٍّ وَالشَّافِعِيُّ فِيمَا نَقَلَهُ الْبُوَيْطِيُّ عَنْهُ وَأَحْمَدُ بْنُ 
حَنْبَلٍ وَعَلِيُّ بْنُ الْمَدِينِيِّ وَأَبُو دَاوُدَ وَالتِّرْمِذِيُّ وَالدَّارَقُطْنِيُّ وَحَمْزَةُ الْكِنَانِيُّ عَلَى أَنَّهُ ثُلُثُ الْإِسْلَامِ وَمِنْهُمْ مَنْ قَالَ رُبُعُهُ وَاخْتلفُوا فِي تعْيين الْبَاقِي. 
മുകളിൽ സൂചിപ്പിച്ചത് പോലെ ഇമാം ഷാഫി-ഈ ഉൾപ്പെടെയുള്ള ചില ഇമാമുകൾ ഈ ഹദീസ് ഇസ്ലാമിന്റെ മൂന്നിൽ ഒന്നാണെന്നും മറ്റു ചില ഇമാമുകൾ ഈ ഹദീസ് ഇസ്ലാമിന്റെ നാലിൽ ഒന്നാണെന്നും അഭിപ്രായപ്പെട്ടിരീക്കുന്നു.
     وَقَالَ  بن مَهْدِيٍّ أَيْضًا يَدْخُلُ فِي ثَلَاثِينَ بَابًا مِنَ الْعِلْمِ. 
ഈ ഹദീസ് ഇല്മിന്റെ/വിജ്ഞാനത്തിന്റെ മുപ്പതു ബാബു ഉൾക്കൊള്ളുന്നു എന്ന്  ഇബ്നുൽ മഹ്ദി അഭിപ്രായപ്പെട്ടിരിക്കുന്നു.
     وَقَالَ  الشَّافِعِيُّ يَدْخُلُ فِي سَبْعِينَ بَابًا وَيُحْتَمَلُ أَنْ يُرِيدَ بِهَذَا الْعَدَدِ الْمُبَالَغَةَ. 
ഈ ഹദീസ് ഇല്മിന്റെ/വിജ്ഞാനത്തിന്റെ എഴുപതു  ബാബു ഉൾക്കൊള്ളുന്നു എന്ന്  ഇമാം ഷാഫി-ഈ അഭിപ്രായപ്പെട്ടിരിക്കുന്നു. ഈ എണ്ണങ്ങൾ കൊണ്ടെല്ലാം ഉദ്ദേശ്യം ഈ ഹദീസിന്റെ പ്രാധാന്യം അത്ര വലുതാണ്‌ എന്നതാണ്.
     وَقَالَ  عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ مَهْدِيٍّ أَيْضًا يَنْبَغِي أَنْ يُجْعَلَ هَذَا الْحَدِيثُ رَأْسَ كُلِّ بَابٍ وَوَجَّهَ الْبَيْهَقِيُّ كَوْنَهُ ثُلُثَ الْعِلْمِ بِأَنَّ كَسْبَ الْعَبْدِ يَقَعُ بِقَلْبِهِ وَلِسَانِهِ وَجَوَارِحِهِ فَالنِّيَّةُ أَحَدُ أَقْسَامِهَا الثَّلَاثَةِ وَأَرْجَحُهَا لِأَنَّهَا قَدْ تَكُونُ عِبَادَةً مُسْتَقِلَّةً وَغَيْرُهَا يَحْتَاجُ إِلَيْهَا
അബ്ദു റഹ്മാന് ബ്നു മഹ്ദി പറയുന്നു:ഈ ഹദീസ് എല്ലാ വിഷയത്തിന്റെയും /ബാബിന്റെയും തുടക്കത്തിൽ  കൊടുക്കേണ്ടതാണ്.ബൈഹഖി പറയുന്നു: ഈ ഹദീസ് വിജ്ഞാനത്തിന്റെ മൂന്നിൽ  ഒന്നാണ്; കാരണം ഒരു മനുഷ്യന്റെ അമൽ/പ്രവർത്തനം അവന്റെ ഹ്ര്ദയം/മനസ്സ് , നാവു മറ്റു ശാരീരിക അവയവങ്ങൾ എന്നിവയുമായി ബന്ധപ്പെട്ടതാണ്.ഇതിൽ നിയ്യത്ത് ഒരു ഇനമാണല്ലോ;എന്ന് മാത്രമല്ല;അത് ഈ മൂന്നിനങ്ങളിൽ ഏറ്റവും പ്രധാനപ്പെട്ടതുമാണ്. നിയ്യത്ത് ഒറ്റയ്ക്ക് തന്നെ ഒരു ഇബാദത്/ആരാധന ആകുമെന്നതും എന്നാൽ മറ്റുള്ള കര്മ്മങ്ങളുടെ സ്വീകാര്യത നല്ല നിയ്യത്തിനെ ആശ്രയിച്ചിരിക്കുന്നുവെന്നതുമാണ് ഇതിനു കാരണം.
وَمِنْ ثَمَّ وَرَدَ نِيَّةُ الْمُؤْمِنِ خَيْرٌ مِنْ عَمَلِهِ فَإِذَا نَظَرْتَ إِلَيْهَا كَانَتْ خَيْرَ الْأَمْرَيْنِ وَكَلَامُ الْإِمَامِ أَحْمَدَ يَدُلُّ على أَنه أَرَادَ بِكَوْنِهِ ثلث الْعلم أَنه أحد الْقَوَاعِد الثَّلَاث الَّتِي تُرَدُّ إِلَيْهَا جَمِيعُ الْأَحْكَامِ عِنْدَهُ وَهِيَ هَذَا وَمَنْ عَمِلَ عَمَلًا لَيْسَ عَلَيْهِ أَمْرُنَا فَهُوَ رَدٌّ والحلال بَيِّنٌ وَالْحَرَامُ بَيِّنٌ الْحَدِيثَ
...............................
 ثُمَّ إِنَّ هَذَا الْحَدِيثَ مُتَّفَقٌ عَلَى صِحَّتِهِ أَخْرَجَهُ الْأَئِمَّةُ الْمَشْهُورُونَ إِلَّا الْمُوَطَّأَ وَوَهِمَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ فِي الْمُوَطَّأِ مُغْتَرًّا بِتَخْرِيجِ الشَّيْخَيْنِ لَهُ وَالنَّسَائِيُّ مِنْ طَرِيقِ مَالِكٍ. 
ഈ ഹദീസിന്റെ സ്വീകാര്യത എല്ലാവരും അംഗീകരിച്ചതാണ്.ഇമാം മാലികിന്റെ മുവത്വ ഒഴികെയുള്ള എല്ലാ പ്രമുഖ ഹദീസ് ഗ്രന്ഥങ്ങളിലും ഈ ഹദീസ് രേഖപ്പെടുത്തിയിട്ടുണ്ട്.എന്നാൽ ശൈഖാനിയും ഇമാം നസാ-ഇയും ഈ ഹദീസ് ഇമാം മാലികിൽ നിന്ന് ഉദ്ധരിചിട്ടുള്ളതിനാൽ ഇമാം ഹദീസിൽ നിന്നും ഈ ഹദീസ് റിപ്പോർട്ട് ചെയ്യപ്പെട്ടു എന്ന് മനസ്സിലാക്കാം.
     وَقَالَ  أَبُو جَعْفَرٍ الطَّبَرِيُّ قَدْ يَكُونُ هَذَا الْحَدِيثُ عَلَى طَرِيقَةِ بَعْضِ النَّاسِ مَرْدُودًا لِكَوْنِهِ فَرْدًا لِأَنَّهُ لَا يُرْوَى عَنْ عُمَرَ إِلَّا مِنْ رِوَايَةِ عَلْقَمَةَ وَلَا عَنْ عَلْقَمَةَ إِلَّا مِنْ رِوَايَةِ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ وَلَا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ إِلَّا مِنْ رِوَايَةِ يَحْيَى بْنِ سَعِيدٍ وَهُوَ كَمَا قَالَ فَإِنَّهُ إِنَّمَا اشْتُهِرَ عَنْ يَحْيَى بْنِ سَعِيدٍ وَتَفَرَّدَ بِهِ مَنْ فَوْقَهُ وَبِذَلِكَ جَزَمَ التِّرْمِذِيُّ وَالنَّسَائِيّ وَالْبَزَّار وبن السَّكَنِ وَحَمْزَةُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْكِنَانِيُّ وَأَطْلَقَ الْخَطَّابِيُّ نَفْيَ الْخِلَافِ بَيْنَ أَهْلِ الْحَدِيثِ فِي أَنَّهُ لَا يُعْرَفُ إِلَّا بِهَذَا الْإِسْنَادِ
അബൂ ജഅഫർ അത്വബരി പറയുന്നു: ഈ ഹദീസ് ഉമർ റ ൽ നിന്നും അല്ഖമ വഴി മാത്രവും അല്ഖമയിൽ നിന്ന്    മുഹമ്മദു ബ്നു ഇബ്രാഹീംവഴി മാത്രവും  മുഹമ്മദു ബ്നു ഇബ്രാഹീമിൽ നിന്ന് യഹയാ ബ്നു സഈദു  വഴി മാത്രവും റിപ്പോർട്ട് ചെയ്തിട്ടുള്ളൂ എന്നതിനാൽ ഈ ഹദീസ് തള്ളപ്പെട്ടതാണ് എന്ന് കുറച്ചു ആളുകൾക്ക് അഭിപ്രായമുണ്ട്...........................................
............................
 وَهُوَ كَمَا قَالَ لَكِنْ بِقَيْدَيْنِ أَحَدُهُمَا الصِّحَّةُ لِأَنَّهُ وَرَدَ مِنْ طُرُقٍ مَعْلُولَةٍ ذَكَرَهَا الدَّارَقُطْنِيُّ وَأَبُو الْقَاسِمِ بْنُ مَنْدَهْ وَغَيْرُهُمَا ثَانِيهُمَا السِّيَاقُ لِأَنَّهُ وَرَدَ فِي مَعْنَاهُ عِدَّةُ أَحَادِيثَ صَحَّتْ فِي مُطْلَقِ النِّيَّةِ كَحَدِيثِ عَائِشَةَ وَأُمِّ سَلَمَةَ عِنْدَ مُسْلِمٍ يبعثون على نياتهم وَحَدِيث بن عَبَّاسٍ وَلَكِنْ جِهَادٌ وَنِيَّةٌ وَحَدِيثِ أَبِي مُوسَى مَنْ قَاتَلَ لِتَكُونَ كَلِمَةُ اللَّهِ هِيَ الْعُلْيَا فَهُوَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ مُتَّفَقٌ عَلَيْهِمَا وَحَدِيثِ بن مَسْعُودٍ
 رُبَّ قَتِيلٍ بَيْنَ الصَّفَّيْنِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِنِيَّتِهِ أَخْرَجَهُ أَحْمَدُ وَحَدِيثِ عُبَادَةَ
 مَنْ غَزَا وَهُوَ لَا يَنْوِي إِلَّا عِقَالًا فَلَهُ مَا نَوَى أَخْرَجَهُ النَّسَائِيُّ إِلَى غَيْرِ ذَلِكَ مِمَّا يَتَعَسَّرُ حَصْرُهُ 
..............................
എന്നാൽ ഈ ഹദീസിന്റെ സമാന ആശയമുള്ള നിരവധി ഹദീസുകൾ വന്നിട്ടുള്ളതിനാൽ ഈ അഭിപ്രായത്തിൽ ഒരു കഴമ്പുമില്ല.ഉദാഹരണങ്ങളായി  ചിലത് കാണുക .
ആഇഷ ബീവിയുടെ ഹദീസ് :
قَالَتْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم ‏"‏ يَغْزُو جَيْشٌ الْكَعْبَةَ، فَإِذَا كَانُوا بِبَيْدَاءَ مِنَ الأَرْضِ يُخْسَفُ بِأَوَّلِهِمْ وَآخِرِهِمْ ‏"‏‏.‏ قَالَتْ قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ كَيْفَ يُخْسَفُ بِأَوَّلِهِمْ وَآخِرِهِمْ، وَفِيهِمْ أَسْوَاقُهُمْ وَمَنْ لَيْسَ مِنْهُمْ‏.‏ قَالَ ‏"‏ يُخْسَفُ بِأَوَّلِهِمْ وَآخِرِهِمْ، ثُمَّ يُبْعَثُونَ عَلَى نِيَّاتِهِمْ ‏"
‏ആഇഷ ബീവി പറയുന്നു:റസൂലുല്ലാഹി സ്വല്ലല്ലാഹു അലൈഹി വ സല്ലമ പറഞ്ഞു:കഅബയെ ആക്രമിക്കാൻ ഒരു സൈന്യം വരും.എന്നാൽ അവർ ബൈദാഉ എന്ന സ്ഥലത്ത് എത്തുമ്പോൾ  സൈന്യം ഒന്നാകെ  ഭൂമിയിൽ ആഴ്തപ്പെടും   -ആഇഷ ബീവി തുടരുന്നു :ഞാൻ ചോദിച്ചു:അല്ലാഹുവിന്റെ ദൂതരേ....അവർ ഒന്നാകെ നശിപ്പിക്കപ്പെടുന്നതെങ്ങിനെ;അവരുടെ ഇടയിൽ അവരുടെ ചന്തകൾ-ബിസ്സിനസ്സ് ആവശ്യാർത്ഥം ഉള്ളവരും -ആക്രമണകാരികൾ അല്ലാത്തവരും ഉണ്ടായിരിക്കെ ? അപ്പോൾ നബി പ്രതിവചിച്ചു:അവർ ഒന്നാകെ ഭൂമിയിൽ ആഴ്തപ്പെടും  ;പിന്നീട് അവരുടെ നിയ്യത്ത് /മനസ്സ്/ഉദ്ദേശ്യം അനുസരിച്ച് അവർ വിചാരണ ചെയ്യപ്പെടും -ബുഖാരി ഹദീസ് 2118 കിതാബുൽ ബുയൂഉ (കച്ചവടം )
-ഉമ്മു സലമയും ഈ ഹദീസ് റിപ്പോർട്ട് ചെയ്തിട്ടുണ്ട് -

ഇനി സഹീഹു മുസ്ലിമിലുള്ള ഇബ്നു അബ്ബാസിന്റെ ഹദീസിലും നിയ്യത്ത് സംബന്ധിച്ച വിഷയം കാണുക-
സഹീഹു മുസ്ലിം -കിതാബുൽ ഇമാറാത്ത്-
باب الْمُبَايَعَةِ بَعْدَ فَتْحِ مَكَّةَ عَلَى الإِسْلاَمِ وَالْجِهَادِ وَالْخَيْرِ وَبَيَانِ مَعْنَى: «لاَ هِجْرَةَ بَعْدَ الْفَتْحِ»
മക്കാ വിജയത്തിന് ശേഷം ,ഇസ്ലാമിന് ബൈഅത്ത് ചെയ്യലും ജിഹാദും നന്മയും മക്കാ വിജയത്തിന് ശേഷം ഹിജ്രയില്ല എന്ന വചനത്തിന്റെ വിവരണവും സംബന്ധിച്ച ബാബു 
عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم يَوْمَ الْفَتْحِ فَتْحِ مَكَّةَ ‏ "‏ لاَ هِجْرَةَ وَلَكِنْ جِهَادٌ وَنِيَّةٌ وَإِذَا اسْتُنْفِرْتُمْ فَانْفِرُوا ‏"‏ ‏.‏
ഇബ്നു അബ്ബാസ്‌ റ പറയുന്നു:റസൂലുല്ലാഹി സ്വല്ലല്ലാഹു അലൈഹി വ സല്ലമ മക്കാ വിജയ ദിവസം  പറഞ്ഞു :ഇനി ഹിജ്രയില്ല/പലായനം ഇല്ല;എന്നാൽ ജിഹാദും-ഇസ്ലാമിന്റെ മാർഗ്ഗത്തിലുള്ള ത്യാഗ പരിശ്രമങ്ങൾ-ഉദ്ദേശ്യ ശുദ്ധിയും ആണുള്ളത് .ഇസ്ലാമിന്റെ  മാർഗ്ഗത്തിൽ നിങ്ങളോട് ഇറങ്ങി പുറപ്പെടാൻ കൽപ്പിച്ചാൽ പുറപ്പെട്ടു കൊൾക

അബൂ മൂസാ അൽ അഷ്അരി റ യുടെ ഹദീസ്:
സഹീഹു മുസ്ലിം ഹദീസ് 4684
عَنْ عَمْرِو بْنِ مُرَّةَ، قَالَ سَمِعْتُ أَبَا وَائِلٍ، قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو مُوسَى، الأَشْعَرِيُّ أَنَّ رَجُلاً، أَعْرَابِيًّا أَتَى النَّبِيَّ صلى الله عليه وسلم فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ الرَّجُلُ يُقَاتِلُ لِلْمَغْنَمِ وَالرَّجُلُ يُقَاتِلُ لِيُذْكَرَ وَالرَّجُلُ يُقَاتِلُ لِيُرَى مَكَانُهُ فَمَنْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم ‏ "‏ مَنْ قَاتَلَ لِتَكُونَ كَلِمَةُ اللَّهِ 
أَعْلَى فَهُوَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ‏"
അബൂ മൂസാ അൽ അഷ്അരി റ പറയുന്നു:ഒരിക്കൽ ഒരു ഗ്രാമീണ അറബി നബി സ്വല്ലല്ലാഹു അലൈഹി വ സല്ലമയുടെ  അടുക്കൽ വന്നു ചോദിച്ചു :അല്ലാഹുവിന്റെ ദൂതരേ...ഒരുത്തൻ യുദ്ധാർജ്ജിത സമ്പത്ത് കിട്ടാൻ വേണ്ടി യുദ്ധം /സമരം  ചെയ്യുന്നു;മറ്റൊരാൾ താൻ സ്മരിക്കപ്പെടുന്നതിനായി യുദ്ധം /സമരം  ചെയ്യുന്നു;മറ്റൊരാൾ അയാൾക്ക്‌ ഉന്നത സ്ഥാനങ്ങൾ കരസ്ഥമാക്കാൻ വേണ്ടി യുദ്ധം  /സമരം ചെയ്യുന്നു-അങ്ങിനെയെങ്കിൽ ,ഇവരിൽ ആരാണ് അല്ലാഹുവിന്റെ മാർഗ്ഗത്തിൽ ഉള്ളത്? അപ്പോൾ റസൂലുല്ലാഹി സ്വല്ലല്ലാഹു അലൈഹി വ സല്ലമ മറുപടി നല്കി:അല്ലാഹുവിന്റെ മാര്ഗ്ഗം ഉന്നതമാവാൻ വേണ്ടി ആര് യുദ്ധം /സമരം ചെയ്തോ അവനാണ് അല്ലാഹുവിന്റെ മാർഗ്ഗത്തിൽ .

‏ഇബ്നു മസ്ഊദു  റ നബിയിൽ നിന്ന് ഉദ്ധരിക്കുന്നു:
رُبَّ قَتِيلٍ 
بَيْنَ الصَّفَّيْنِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِنِيَّتِهِ  
എത്രയെത്ര ആളുകളാണ് യുദ്ധത്തിൽ കൊല്ലപ്പെടുന്നത്?അവരുടെ നിയ്യത്ത്/ഉദ്ദേശ്യ ശുദ്ധി  സംബന്ധിച്ച് അല്ലാഹുവിനു ഏറ്റവും നന്നായി അറിയാം.

ഉബാദ റിപ്പോർട്ട് ചെയ്യന്നു:
مَنْ غَزَا وَهُوَ لَا يَنْوِي إِلَّا عِقَالًا فَلَهُ مَا نَوَى أَخْرَجَهُ النَّسَائِيُّ
ചെറുപ്പം ഒട്ടകത്തെ കിട്ടാൻ വേണ്ടി യുദ്ധം ചെയ്തവന് അത് മാത്രമേ കിട്ടൂ.--നസാഇ

وَعُرِفَ بِهَذَا التَّقْرِيرِ غَلَطُ مَنْ زَعَمَ أَنَّ حَدِيثَ عُمَرَ مُتَوَاتِرٌ إِلَّا إِنْ حُمِلَ عَلَى التَّوَاتُرِ الْمَعْنَوِيِّ فَيُحْتَمَلُ نَعَمْ قَدْ تَوَاتَرَ عَنْ يَحْيَى بْنِ سَعِيدٍ فَحَكَى مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ سَعِيدٍ النَّقَّاشُ الْحَافِظُ أَنَّهُ رَوَاهُ عَنْ يَحْيَى مِائَتَانِ وَخَمْسُونَ نَفْسًا وَسَرَدَ أَسْمَاءَهُم أَبُو الْقَاسِم بن مَنْدَه فجاوز الثلثمائة وَرَوَى أَبُو مُوسَى الْمَدِينِيُّ عَنْ بَعْضِ مَشَايِخِهِ مُذَاكَرَةً عَنِ الْحَافِظِ أَبِي إِسْمَاعِيلَ الْأَنْصَارِيِّ الْهَرَوِيِّ قَالَ كَتَبْتُهُ مِنْ حَدِيثِ سَبْعِمِائَةٍ مِنْ أَصْحَابِ يَحْيَى. 
قُلْتُ وَأَنَا أَسْتَبْعِدُ صِحَّةَ هَذَا فَقَدْ تَتَبَّعْتُ طُرُقَهُ مِنَ الرِّوَايَاتِ الْمَشْهُورَةِ وَالْأَجْزَاءِ الْمَنْثُورَةِ مُنْذُ طَلَبْتُ الْحَدِيثَ إِلَى وَقْتِي هَذَا فَمَا قَدَرْتُ عَلَى تَكْمِيلِ الْمِائَةِ وَقَدْتَتَبَّعْتُ طُرُقَ غَيْرِهِ فَزَادَتْ عَلَى مَا نُقِلَ عَمَّنْ تَقَدَّمَ كَمَا سَيَأْتِي مِثَالٌ لِذَلِكَ فِي الْكَلَام على حَدِيث بن عُمَرَ فِي غُسْلِ الْجُمُعَةِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَى
..............................

 قَوْلُهُ عَلَى الْمِنْبَرِ بِكَسْرِ الْمِيمِ وَاللَّامُ لِلْعَهْدِ أَيْ مِنْبَرِ الْمَسْجِدِ النَّبَوِيِّ وَوَقَعَ فِي رِوَايَةِ حَمَّادِ بْنِ زَيْدٍ عَنْ يَحْيَى فِي تَرْكِ الْحِيَلِ سَمِعْتُ عُمَرَ يَخْطُبُ قَوْلُهُ إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ كَذَا أُورِدَ هُنَا وَهُوَ مِنْ مُقَابَلَةِ الْجَمْعِ بِالْجَمْعِ أَيْ كُلُّ عَمَلٍ بِنِيَّتِهِ
وَقَالَ  الخوبي كَأَنَّهُ أَشَارَ بِذَلِكَ إِلَى أَنَّ النِّيَّةَ تَتَنَوَّعُ كَمَا تَتَنَوَّعُ الْأَعْمَالُ كَمَنْ قَصَدَ بِعَمَلِهِ وَجْهَ اللَّهِ أَوْ تَحْصِيلَ مَوْعُودِهِ أَوْ الِاتِّقَاءَ لِوَعِيدِهِ  
ഹദീസിൽ മിമ്പർ എന്ന് പറഞ്ഞിട്ടുല്ലതിന്റെ ഉദ്ദേശ്യം മസ്ജിദു ന്നബവിയുടെ  മിമ്പർ ആണ് .അവിടെ നിന്നായിരുന്നു ഉമർ റ ഈ ഹദീസ് പറഞ്ഞത്.ഈ റിപ്പോർട്ടിൽ ഇന്നമൽ അ-അമാലു ബിന്നിയ്യാത് എന്ന് ബഹു വചന രൂപത്തിലാണ്.നിയ്യത് അമലുകളെ/പ്രവർത്തനങ്ങളെ  പോലെ എന്നൊരു സൂചന ഇതിലുണ്ട്.
     وَوَقَعَ فِي مُعْظَمِ الرِّوَايَاتِ بِإِفْرَادِ النِّيَّةِ وَوَجْهُهُ أَنَّ مَحَلَّ النِّيَّةِ الْقَلْبُ وَهُوَ مُتَّحِدٌ فَنَاسَبَ إِفْرَادَهَا بِخِلَافِ الْأَعْمَالِ فَإِنَّهَا مُتَعَلِّقَةٌ بِالظَّوَاهِرِ وَهِيَ مُتَعَدِّدَةٌ فَنَاسَبَ جَمْعَهَا وَلِأَنَّ النِّيَّةَ تَرْجِعُ إِلَى الْإِخْلَاصِ وَهُوَ وَاحِدٌ لِلْوَاحِدِ الَّذِي لَا شَرِيكَ لَهُ 
മിക്ക റിപ്പോർട്ടുകളിലും നിയ്യത് എന്ന് ഏകവചന രൂപത്തിൽ ആണുള്ളത്.നിയ്യതിന്റെ/ഉദ്ദേശ്യ ശുദ്ധിയുടെ ഏക സ്ഥാനം ഹ്രദയം/ഖൽബു ആണ് എന്നതും എന്നാൽ മറ്റു അമലുകൾ വ്യത്യസ്തങ്ങൾ ആണെന്നതുമാണ് ഇതിന്റെ പ്രസക്തി.നിയ്യത്/ഉദ്ദേശ്യ ശുദ്ധി  ഇഖ്ലാസ്വോടെ ഏക ഇലാഹായ പങ്കുകാരില്ലാത്ത അല്ലാഹുവിനോട് മാത്രം ബന്ധപ്പെട്ടു കിടക്കുന്നു.
وَوَقع فِي صَحِيح بن حِبَّانَ بِلَفْظِ الْأَعْمَالِ بِالنِّيَّاتِ بِحَذْفِ إِنَّمَا وَجَمْعِ الْأَعْمَالِ وَالنِّيَّاتِ وَهِيَ مَا وَقَعَ فِي كِتَابِ الشهَاب للقضاعي وَوَصَلَهُ فِي مُسْنَدِهِ كَذَلِكَ وَأَنْكَرَهُ أَبُو مُوسَى الْمَدِينِيُّ كَمَا نَقَلَهُ النَّوَوِيُّ وَأَقَرَّهُ وَهُوَ مُتَعَقَّبٌ بِرِوَايَة بن حِبَّانَ بَلْ وَقَعَ فِي رِوَايَةِ مَالِكٍ عَنْ يَحْيَى عِنْدَ الْبُخَارِيِّ فِي كِتَابِ الْإِيمَانِ بِلَفْظِ الْأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ وَكَذَا فِي الْعِتْقِ مِنْ رِوَايَةِ الثَّوْرِيِّ وَفِي الْهِجْرَةِ مِنْ رِوَايَةِ حَمَّادِ بْنِ زَيْدٍ وَوَقَعَ عِنْدَهُ فِي النِّكَاحِ بِلَفْظِ الْعَمَلُ بِالنِّيَّةِ بِإِفْرَادِ كُلٍّ مِنْهُمَا 

-الْأَعْمَالِ بِالنِّيَّاتِ

الْأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ
-
الْعَمَلُ بِالنِّيَّةِ
എന്നിങ്ങനെ വ്യത്യസ്ത രൂപത്തിൽ റിപ്പോർട്ടുകൾ  വന്നിട്ടുണ്ട് .
وَالنِّيَّةُ بِكَسْرِ النُّونِ وَتَشْدِيدِ التَّحْتَانِيَّةِ عَلَى الْمَشْهُورِ وَفِي بَعْضِ اللُّغَاتِ بِتَخْفِيفِهَا قَالَ الْكِرْمَانِيُّ قَوْلُهُ إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ هَذَا التَّرْكِيبُ يُفِيدُ الْحَصْرَ عِنْدَ الْمُحَقِّقِينَ وَاخْتُلِفَ فِي وَجْهِ إِفَادَتِهِ فَقِيلَ لِأَنَّ الْأَعْمَالَ جَمْعٌ مُحَلًّى بِالْأَلِفِ وَاللَّامِ مُفِيدٌ لِلِاسْتِغْرَاقِ وَهُوَ مُسْتَلْزِمٌ لِلْقَصْرِ لِأَنَّ مَعْنَاهُ كُلُّ عَمَلٍ بِنِيَّةٍ فَلَا عَمَلَ إِلَّا بِنِيَّةٍ وَقِيلَ لِأَنَّ إِنَّمَا لِلْحَصْرِ وَهَلْ إِفَادَتُهَا لَهُ بِالْمَنْطُوقِ أَوْ بِالْمَفْهُومِ أَوْ تُفِيدُ الْحَصْرَ بِالْوَضْعِ أَوِ الْعُرْفِ أَوْ تُفِيدُهُ بِالْحَقِيقَةِ أَوْ بِالْمَجَازِ وَمُقْتَضَى كَلَامِ الْإِمَامِ وَأَتْبَاعِهِ أَنَّهَا تُفِيدُهُ بِالْمَنْطُوقِ وَضْعًا حَقِيقِيًّا بَلْ نَقَلَهُ شَيْخُنَا شَيْخُ الْإِسْلَامِ عَنْ جَمِيعِ أَهْلِ الْأُصُولِ مِنَ الْمَذَاهِبِ الْأَرْبَعَةِ إِلَّا الْيَسِيرَ كَالْآمِدِيِّ وَعَلَى الْعَكْسِ مِنْ ذَلِكَ أَهْلُ الْعَرَبِيَّةِ وَاحْتَجَّ بَعْضُهُمْ بِأَنَّهَا لَوْ كَانَتْ لِلْحَصْرِ لَمَا حَسُنَ إِنَّمَا قَامَ زَيْدٌ فِي جَوَابِ هَلْ قَامَ عَمْرٌو أُجِيبَ بِأَنَّهُ يَصِحُّ أَنَّهُ يَقَعُ فِي مِثْلِ هَذَا الْجَوَابِ مَا قَامَ إِلَّا زَيْدٌ وَهِيَ لِلْحَصْرِ اتِّفَاقًا وَقِيلَ لَوْ كَانَتْ لِلْحَصْرِ لَاسْتَوَى إِنَّمَا قَامَ زَيْدٌ مَعَ مَا قَامَ إِلَّا زَيْدٌ وَلَا تَرَدُّدَ فِي أَنَّ الثَّانِيَ أَقْوَى مِنَ الْأَوَّلِ وَأُجِيبَ بِأَنَّهُ لَا يَلْزَمُ مِنْ هَذِهِ الْقُوَّةِ نَفْيُ الْحَصْرِ فَقَدْ يَكُونُ أَحَدُ اللَّفْظَيْنِ أَقْوَى مِنَ الْآخَرِ مَعَ اشْتِرَاكِهِمَا فِي أَصْلِ الْوَضْعِ كَسَوْفَ وَالسِّينِ وَقَدْ وَقَعَ اسْتِعْمَالُ إِنَّمَا مَوْضِعَ اسْتِعْمَالِ النَّفْيِ وَالِاسْتِثْنَاءِ كَقَوْلِهِ تَعَالَى إِنَّمَا تُجْزونَ مَا كُنْتُم تَعْمَلُونَ وَكَقَوْلِهِ وَمَا تُجْزَوْنَ إِلَّا مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ وَقَوله انما على رَسُولنَا الْبَلَاغ الْمُبين وَقَوله مَا على الرَّسُول الا الْبَلَاغ وَمِنْ شَوَاهِدِهِ قَوْلُ الْأَعْشَى وَلَسْتُ بِالْأَكْثَرِ مِنْهُمْ حَصًى وَإِنَّمَا الْعِزَّةُ لِلْكَاثِرِ يَعْنِي مَا ثَبُتَتِ الْعِزَّةُ إِلَّا لِمَنْ كَانَ أَكْثَرَ حَصًى وَاخْتَلَفُوا هَلْ هِيَ بَسِيطَةٌ أَوْ مُرَكَّبَةٌ فَرَجَّحُوا الْأَوَّلَ وَقَدْ يُرَجَّحُ الثَّانِي وَيُجَابُ عَمَّا أُورِدَ عَلَيْهِ من قَوْلهم إِن إِن للإثبات وَمَا لِلنَّفْيِ فَيَسْتَلْزِمُ اجْتِمَاعَ الْمُتَضَادَّيْنِ عَلَى صَدَدٍ وَاحِدٍ بِأَنْ يُقَالَ مَثَلًا أَصْلُهُمَا كَانَ لِلْإِثْبَاتِ وَالنَّفْيِ لَكِنَّهُمَا بَعْدَ التَّرْكِيبِ لَمْ يَبْقَيَا عَلَى أَصْلِهِمَا بَلْ أَفَادَا شَيْئًا آخَرَ أَشَارَ إِلَى ذَلِكَ الْكِرْمَانِيُّ قَالَ. 
وَأَمَّا قَوْلُ مَنْ قَالَ إِفَادَةُ هَذَا السِّيَاقِ لِلْحَصْرِ مِنْ جِهَةِ أَنَّ فِيهِ تَأْكِيدًا بَعْدَ تَأْكِيدٍ وَهُوَ الْمُسْتَفَادُ مِنْ إِنَّمَا وَمن الْجمع فمتعقب بِأَنَّهُ مِنْ بَابِ إِيهَامِ الْعَكْسِ لِأَنَّ قَائِلَهُ لَمَّا رَأَى أَنَّ الْحَصْرَ فِيهِ تَأْكِيدٌ عَلَى تَأْكِيدٍ ظَنَّ أَنَّ كُلَّ مَا وَقَعَ كَذَلِكَ يُفِيد الْحصْر. 
     وَقَالَ  بن دَقِيقِ الْعِيدِ اسْتُدِلَّ عَلَى إِفَادَةِ إِنَّمَا لِلْحَصْرِ بِأَن بن عَبَّاسٍ اسْتَدَلَّ عَلَى أَنَّ الرِّبَا لَا يَكُونُ إِلَّا فِي النَّسِيئَةِ بِحَدِيثِ إِنَّمَا الرِّبَا فِي النَّسِيئَةِ وَعَارَضَهُ جَمَاعَةٌ مِنَ الصَّحَابَةِ فِي الْحُكْمِ وَلَمْ يُخَالِفُوهُ فِي فَهْمِهِ فَكَانَ كَالِاتِّفَاقِ مِنْهُمْ عَلَى أَنَّهَا تُفِيدُ الْحَصْرَ وَتُعُقِّبَ بِاحْتِمَالِ أَنْ يَكُونُوا تَرَكُوا الْمُعَارَضَةَ بِذَلِكَ تَنَزُّلًا. 
وَأَمَّا مَنْ قَالَ يُحْتَمَلُ أَنْ يَكُونَ اعْتِمَادُهُمْ عَلَى قَوْلِهِ لَا رِبَا إِلَّا فِي النَّسِيئَةِ لِوُرُودِ ذَلِكَ فِي بَعْضِ طُرُقِ الْحَدِيثِ الْمَذْكُورِ فَلَا يُفِيدُ ذَلِكَ فِي رَدِّ إِفَادَةِ الْحَصْرِ بَلْ يُقَوِّيهِ وَيُشْعِرُ بِأَنَّ مُفَادَ الصِّيغَتَيْنِ عِنْدَهُمْ وَاحِدٌ وَإِلَّا لَمَا اسْتَعْمَلُوا هَذِهِ مَوْضِعَ هَذِهِ وَأَوْضَحُ مِنْ هَذَا حَدِيثُ إِنَّمَا الْمَاءُ مِنَ الْمَاءِ فَإِنَّ الصَّحَابَةَ الَّذِينَ ذَهَبُوا إِلَيْهِ لَمْ يُعَارِضُهُمُ الْجُمْهُورُ فِي فَهْمِ الْحَصْرِ مِنْهُ وَإِنَّمَا عَارَضَهُمْ فِي الْحُكْمِ مِنْ أَدِلَّةٍ أُخْرَى كَحَدِيثِ إِذَا الْتَقَى الْخِتَانَانِ. 
     وَقَالَ  بن عَطِيَّةَ إِنَّمَا لَفْظُ لَا يُفَارِقُهُ الْمُبَالَغَةُ وَالتَّأْكِيدُ حَيْثُ وَقَعَ وَيَصْلُحُ مَعَ ذَلِكَ لِلْحَصْرِ إِنْ دَخَلَ فِي قِصَّةٍ سَاعَدَتْ عَلَيْهِ فَجُعِلَ وُرُودُهُ لِلْحَصْرِ مَجَازًا يَحْتَاجُ إِلَى قَرِينَةٍ وَكَلَامُ غَيْرِهِ عَلَى الْعَكْسِ مِنْ ذَلِكَ وَأَنَّ أَصْلَ وُرُودِهَا لِلْحَصْرِ لَكِنْ قَدْ يَكُونُ فِي شَيْءٍ مَخْصُوصٍ كَقَوْلِه تَعَالَى إِنَّمَا الله إِلَه وَاحِد فَإِنَّهُ سِيقَ بِاعْتِبَارِ مُنْكِرِي الْوَحْدَانِيَّةِ وَإِلَّا فَلِلَّهِ سُبْحَانَهُ صِفَاتٌ أُخْرَى كَالْعِلْمِ وَالْقُدْرَةِ وَكَقَوْلِهِ تَعَالَى إِنَّمَا أَنْت مُنْذر فَإِنَّهُ سِيقَ بِاعْتِبَارِ مُنْكِرِي الرِّسَالَةِ وَإِلَّا فَلَهُ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ صِفَاتٌ أُخْرَى كَالْبِشَارَةِ إِلَى غَيْرِ ذَلِكَ مِنَ الْأَمْثِلَةِ وَهِيَ فِيمَا يُقَالُ السَّبَبُ فِي قَوْلِ مَنْ مَنَعَ إِفَادَتَهَا لِلْحَصْرِ مُطْلَقًا تَكْمِيلٌ الْأَعْمَالُ تَقْتَضِي عَامِلَيْنِ وَالتَّقْدِيرُ الْأَعْمَالُ الصَّادِرَةُ مِنَ الْمُكَلَّفِينَ وَعَلَى هَذَا هَلْ تَخْرُجُ أَعْمَالُ الْكُفَّارِ الظَّاهِرُ الْإِخْرَاجُ لِأَنَّ الْمُرَادَ بِالْأَعْمَالِ أَعْمَالُ الْعِبَادَةِ وَهِيَ لَا تَصِحُّ مِنَ الْكَافِرِ وَإِنْ كَانَ مُخَاطَبًا بِهَا مُعَاقَبًا عَلَى تَرْكِهَا وَلَا يَرِدُ الْعِتْقُ وَالصَّدَقَةُ لِأَنَّهُمَا بِدَلِيلٍ آخَرَ قَوْلُهُ بِالنِّيَّاتِ الْبَاءُ لِلْمُصَاحَبَةِ وَيُحْتَمَلُ أَنْ تَكُونَ لِلسَّبَبِيَّةِ بِمَعْنَى أَنَّهَا مُقَوِّمَةٌ لِلْعَمَلِ فَكَأَنَّهَا سَبَبٌ فِي إِيجَادِهِ وَعَلَى الْأَوَّلِ فَهِيَ مِنْ نَفْسِ الْعَمَلِ فَيُشْتَرَطُ أَنْ لَا تَتَخَلَّفَ عَنْ أَوَّلِهِ قَالَ النَّوَوِيُّ النِّيَّةُ الْقَصْدُ وَهِيَ عَزِيمَةُ الْقَلْبِ. 
وَتَعَقَّبَهُ الْكِرْمَانِيُّ بِأَنَّ عَزِيمَةَ الْقَلْبِ قَدْرٌ زَائِدٌ عَلَى أَصْلِ الْقَصْدِ
മുകളിൽ കൊടുത്തിരിക്കുന്നത്‌ ഭാഷാപരമായ ചില ചർച്ചകൾ ആണ്.അതിന്റെ മലയാള പരിഭാഷ നല്കുന്നില്ല.
 وَاخْتَلَفَ الْفُقَهَاءُ هَلْ هِيَ رُكْنٌ أَوْ شَرْطٌ وَالْمُرَجَّحُ أَنَّ إِيجَادَهَا ذِكْرًا فِي أَوَّلِ الْعَمَلِ رُكْنٌ وَاسْتِصْحَابَهَا حُكْمًا بِمَعْنَى أَنْ لَا يَأْتِيَ بِمُنَافٍ شَرْعًا شَرْطٌ وَلَا بُدَّ مِنْ مَحْذُوفٍ يَتَعَلَّقُ بِهِ الْجَارُّ وَالْمَجْرُورُ فَقِيلَ تُعْتَبَرُ وَقِيلَ تُكَمَّلُ وَقِيلَ تَصِحُّ وَقِيلَ تَحْصُلُ وَقِيلَ تَسْتَقِرُّ قَالَ الطِّيبِيُّ كَلَامُ الشَّارِعِ مَحْمُولٌ عَلَى بَيَانِ الشَّرْعِ لِأَنَّ الْمُخَاطَبِينَ بِذَلِكَ هُمْ أَهْلُ اللِّسَانِ فَكَأَنَّهُمْ خُوطِبُوا بِمَا لَيْسَ لَهُمْ بِهِ عِلْمٌ إِلَّا مِنْ قِبَلِ الشَّارِعِ فَيَتَعَيَّنُ الْحَمْلُ عَلَى مَا يُفِيدُ الْحُكْمَ الشَّرْعِيَّ. 
ഒരു കർമ്മത്തിൽ നിയ്യത് RUKNU  ആണോ SHARTH  ആണോ എന്നാ കാര്യത്തിൽ ഉലമാക്കൾക്കിടയിൽ ഭിന്നാഭിപ്രായമുണ്ട്.(RUKNU എന്നാൽ കർമ്മത്തിൽ ഉൾപ്പെട്ടതും അതില്ലാതെ കർമ്മം ശരിയാവാത്തതുമാണ് ;SHARTH എന്നാൽ കർമ്മത്തിൽ പെടാത്തതും എന്നാൽ അതില്ലാതെ കർമ്മം ശരിയാവാത്തതുമാണ്.ഉദാഹരണത്തിന്,വുദു നിസ്ക്കാരത്തിന്റെ SHARTHU  ആണ്.അത്തഹിയ്യാത്ത് ഓതൽ നിക്കാരത്തിന്റെ RUKNUM  ആണ്.)
وَقَالَ  الْبَيْضَاوِيُّ النِّيَّةُ عِبَارَةٌ عَنِ انْبِعَاثِ الْقَلْبِ نَحْوَ مَا يَرَاهُ مُوَافِقًا لِغَرَضٍ مِنْ جَلْبِ نَفْعٍ أَوْ دَفْعِ ضُرٍّ حَالًا أَوْ مَآلًا وَالشَّرْعُ خَصَّصَهُ بِالْإِرَادَةِ الْمُتَوَجِّهَةِ نَحْوَ الْفِعْلِ لِابْتِغَاءِ رِضَاءِ اللَّهِ وَامْتِثَالِ حُكْمِهِ وَالنِّيَّةُ فِي الْحَدِيثِ مَحْمُولَةٌ عَلَى الْمَعْنَى اللُّغَوِيِّ لِيَحْسُنَ تَطْبِيقُهُ عَلَى مَا بَعْدَهُ وَتَقْسِيمُهُ أَحْوَالَ الْمُهَاجِرِ فَإِنَّهُ تَفْصِيلٌ لِمَا  وَالْحَدِيثُ مَتْرُوكُ الظَّاهِرِ لِأَنَّ الذَّوَاتَ غَيْرُ مُنْتَفِيَةٍ إِذِ التَّقْدِيرُ لَا عَمَلَ إِلَّا بِالنِّيَّةِ فَلَيْسَ الْمُرَادُ نَفْيَ ذَاتِ الْعَمَلِ لِأَنَّهُ قَدْ يُوجَدُ بِغَيْرِ نِيَّةٍ بَلِ الْمُرَادُ نَفْيُ أَحْكَامِهَا كَالصِّحَّةِ وَالْكَمَالِ لَكِنَّ الْحَمْلَ عَلَى نَفْيِ الصِّحَّةِ أَوْلَى لِأَنَّهُ أَشْبَهَ بِنَفْيِ الشَّيْءِ نَفْسِهِ وَلِأَنَّ اللَّفْظَ دَلَّ عَلَى نَفْيِ الذَّاتِ بِالتَّصْرِيحِ وَعَلَى نَفْيِ الصِّفَاتِ بِالتَّبَعِ فَلَمَّا مَنَعَ الدَّلِيلُ نَفْيَ الذَّاتِ بَقِيَتْ دَلَالَتُهُ عَلَى نَفْيِ الصِّفَاتِ مُسْتَمِرَّةً. 
ഇമാം ബൈദാവി പറയുന്നു:നന്മ നേടുന്നതോ തിന്മ തടയുന്നതോ ആയി ബന്ധപ്പെട്ടു ഹ്ര്ദയത്തിന്റെ തേട്ടത്തിന്റെ പ്രകടനമാണ് ഉദ്ദേശ്യ ശുദ്ധി.അല്ലാഹുവിന്റെ പ്രീതി കാംക്ഷിച്ചു  കൊണ്ടും അവന്റെ നിയമം പാലിച്ചു കൊണ്ടും ഒരു കർമ്മം ചെയ്യുന്നതിന് പ്രത്യേകമായി ഉദ്ധേശിക്കലാണ് നിയ്യത് കൊണ്ടുള്ള   ശറഇയ്യായി  വിവക്ഷ.ഹദീസിൽ നിയ്യത് അതിന്റെ ഭാഷാപരമായ അർത്ഥവും ഉൾകൊള്ളുന്നുണ്ട്.കാരണം അതിനു ശേഷമുള്ള പ്രയോഗവും മുഹാജിരിന്റെ അവസ്ഥകളുടെ വിഭജനവും അത് ഉൾകൊള്ളുന്നു.ഏറ്റവും നല്ലതിനെ അത് വ്യക്തമാക്കുന്നു.ഹദീസ് കർമ്മത്തിന്റെ ബാഹ്യ രൂപത്തെ പരിഗണിക്കുന്നില്ല;കാരണം ഫലത്തിൽ,ഉദ്ദേശ്യ ശുദ്ധിയില്ലാതെ കർമ്മം തന്നെയില്ല.ഇവിടെ നിയ്യതില്ലാതെ കർമ്മത്തിന്റെ ദാത്ത് തന്നെയില്ല എന്നല്ല അർത്ഥം;കാരണം അത് നിയ്യത്തില്ലെങ്കിലും കാണുമല്ലോ.മറിച്ചു ഉദ്ദേശ്യ ശുദ്ധിയില്ലാത്ത  കർമ്മത്തിനു സ്വീകാര്യതയോ പരിപൂർണ്ണതയോ ഉണ്ടാവില്ലെന്നും അത് അതിന്റെ നിയമങ്ങള പാലിക്കാത്ത കർമ്മം  ആകുമെന്നുമാണ് അർത്ഥം.എങ്കിലും ഉദ്ദേശ്യ ശുദ്ധിയില്ലാത്ത കർമ്മം സ്വീകാര്യമല്ല എന്നതാണ്ഉദ്ദേശ്യ ശുദ്ധിയില്ലാത്ത കർമ്മം  തന്നെയില്ല  എന്ന് പറയുന്നതിനേക്കാൾ   കുറെ ക്കൂടി നല്ല വിശദീകരണം.
.........................
     وَقَالَ  شَيْخُنَا شَيْخُ الْإِسْلَامِ الْأَحْسَنُ تَقْدِيرُ مَا يَقْتَضِي أَنَّ الْأَعْمَالَ تَتْبَعُ النِّيَّةَ لِقَوْلِهِ فِي الْحَدِيثِ فَمَنْ كَانَتْ هِجْرَتُهُ إِلَى آخِرِهِ وَعَلَى هَذَا يُقَدَّرُ الْمَحْذُوفُ كَوْنًا مُطْلَقًا مِنِ اسْمِ فَاعِلٍ أَوْ فِعْلٍ ثُمَّ لَفْظُ الْعَمَلِ يَتَنَاوَلُ فِعْلَ الْجَوَارِحِ حَتَّى اللِّسَانِ فَتَدْخُلُ الْأَقْوَال قَالَ بن دَقِيقِ الْعِيدِ وَأَخْرَجَ بَعْضُهُمُ الْأَقْوَالَ وَهُوَ بَعِيدٌ وَلَا تَرَدُّدَ عِنْدِي فِي أَنَّ الْحَدِيثَ يَتَنَاوَلُهَا. 
وَأَمَّا التُّرُوكُ فَهِيَ وَإِنْ كَانَتْ فِعْلَ كَفٍّ لَكِن لايطلق عَلَيْهَا لَفْظُ الْعَمَلِ وَقَدْ تُعُقِّبَ عَلَى مَنْ يُسَمِّي الْقَوْلَ عَمَلًا لِكَوْنِهِ عَمَلَ اللِّسَانِ بِأَنَّ مَنْ حَلَفَ لَا يَعْمَلُ عَمَلًا فَقَالَ قَوْلًا لَا يَحْنَثَ وَأُجِيبَ بِأَنَّ مَرْجِعَ الْيَمِينِ إِلَى الْعُرْفِ وَالْقَوْلُ لَا يُسَمَّى عَمَلًا فِي الْعُرْفِ وَلِهَذَا يُعْطَفُ عَلَيْهِ وَالتَّحْقِيقُ أَنَّ الْقَوْلَ لَا يَدْخُلُ فِي الْعَمَلِ حَقِيقَةً وَيَدْخُلُ مَجَازًا وَكَذَا الْفِعْلُ لِقَوْلِهِ تَعَالَى وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ مَا فَعَلُوهُ بعد قَوْله زخرف القَوْل. 
وَأَمَّا عَمَلُ الْقَلْبِ كَالنِّيَّةِ فَلَا يَتَنَاوَلُهَا الْحَدِيثُ لِئَلَّا يَلْزَمَ التَّسَلْسُلَ وَالْمَعْرِفَةَ وَفِي تَنَاوُلِهَا نَظَرٌ قَالَ بَعْضُهُمْ هُوَ مُحَالٌ لِأَنَّ النِّيَّةَ قَصْدُ الْمَنَوِيِّ وَإِنَّمَا يَقْصِدُ الْمَرْءُ مَا يَعْرِفُ فَيَلْزَمُ أَنْ يَكُونَ عَارِفًا قَبْلَ الْمَعْرِفَةِ. 
وَتَعَقَّبَهُ شَيْخُنَا شَيْخُ الْإِسْلَامِ سِرَاجُ الدِّينِ الْبُلْقِينِيُّ بِمَا حَاصِلُهُ إِنْ كَانَ الْمُرَادُ بِالْمَعْرِفَةِ مُطْلَقَ الشُّعُورِ فَمُسَلَّمٌ وَإِنْ كَانَ الْمُرَادُ النَّظَرَ فِي الدَّلِيلِ فَلَا لِأَنَّ كُلَّ ذِي عَقْلٍ يَشْعُرُ مَثَلًا بِأَنَّ لَهُ مَنْ يُدَبِّرُهُ فَإِذَا أَخَذَ فِي النَّظَرِ فِي الدَّلِيلِ عَلَيْهِ لِيَتَحَقَّقَهُ لَمْتكن النِّيَّة حِينَئِذٍ محالا. 
ഖൽബു  കൊണ്ട് നിയ്യത്ത് ചെയ്യുന്നത്,നാവു കൊണ്ട് പറയുന്നത്,മറ്റു ശാരീരികാവയവങ്ങൾ കൊണ്ട് കർമ്മം ചെയ്യുന്നത് എന്നിവ സംബന്ധിച്ച പരസ്പര ബന്ധം മുകളിലെ ചർച്ചയിൽ കാണാം...................
.............................
     وَقَالَ  بن دَقِيقِ الْعِيدِ الَّذِينَ اشْتَرَطُوا النِّيَّةَ قَدَّرُوا صِحَّةَ الْأَعْمَالِ وَالَّذِينَ لَمْ يَشْتَرِطُوهَا قَدَّرُوا كَمَالَ الْأَعْمَالِ وَرُجِّحَ الْأَوَّلُ بِأَنَّ الصِّحَّةَ أَكْثَرُ لُزُومًا لِلْحَقِيقَةِ مِنَ الْكَمَالِ فَالْحَمْلُ عَلَيْهَا أَوْلَى
ഇബ്നു ദഖീഖ് അൽ ഈദു പറയുന്നു:നിയ്യത്ത് /ഉദ്ദേശ്യ ശുദ്ധി കർമ്മങ്ങൾക്ക് ഒരു മുൻ ഉപാധിയാണെന്ന് പറഞ്ഞവർ കർമ്മത്തിന്റെ സ്വീകാര്യത ഉദ്ദേശ്യ ശുദ്ധിയെ ആശ്രയിച്ചാണെന്നും,  മുൻ ഉപാധിയായി കണക്കാക്കാത്തവർ കർമ്മത്തിന്റെ പരിപൂർണ്ണത ഉദ്ദേശ്യ ശുദ്ധിയെ ആശ്രയിച്ചാണെന്നും കണക്കാക്കിയിരിക്കുന്നു.എന്നാൽ ആദ്യ വീക്ഷണമാണ് കൂടുതൽ സ്വീകാര്യം .
 وَفِي هَذَا الْكَلَامِ إِيهَامٌ أَنَّ بَعْضَ الْعُلَمَاءِ لَا يَرَى بِاشْتِرَاطِ النِّيَّةِ وَلَيْسَ الْخِلَافُ بَيْنَهُمْ فِي ذَلِكَ إِلَّا فِي الْوَسَائِلِ 
وَأَمَّا الْمَقَاصِدُ فَلَا اخْتِلَافَ بَيْنَهُمْ فِي اشْتِرَاطِ النِّيَّةِ لَهَا وَمِنْ ثَمَّ خَالَفَ الْحَنَفِيَّةُ فِي اشْتِرَاطِهَا لِلْوُضُوءِ وَخَالَفَ الْأَوْزَاعِيُّ فِي اشْتِرَاطِهَا فِي التَّيَمُّمِ أَيْضًا 
മുകളിലെ പ്രസ്താവനയിൽ, ഉദ്ദേശ്യ ശുദ്ധി കർമ്മങ്ങൾക്ക് ഒരു ഉപാധിയാണ് എന്ന കാര്യത്തിൽ ഉലമാക്കൾക്കിടയിൽ അഭിപ്രായ വ്യത്യാസമുള്ളതായി ഒരു സൂചന തോന്നാം.എന്നാൽ യഥാർത്ഥത്തിൽ  ഉദ്ദേശ്യ ശുദ്ധി കർമ്മങ്ങൾക്ക് ഒരു ഉപാധിയാണ് എന്ന കാര്യത്തിൽ ഉലമാക്കൾക്കിടയിൽ അഭിപ്രായ വ്യത്യാസമില്ല; അതിന്റെ രീതികൾ സംബന്ധിച്ച് മാത്രമാണ് അഭിപ്രായ വ്യത്യാസമുള്ളത്.
വുദുവിനു നിയ്യത്ത് ശര്താക്കുന്ന കാര്യത്തിൽ ഹനഫികളും തയമ്മുമിനു നിയ്യത്ത് ശര്താക്കുന്ന കാര്യത്തിൽ ഇമാം ഔസാഇയും ഭിന്നാഭിപ്രായത്തിലായിരിക്കുന്നു
نَعَمْ بَيْنَ الْعُلَمَاءِ اخْتِلَافٌ فِي اقْتِرَانِ النِّيَّةِ بِأَوَّلِ الْعَمَلِ كَمَا هُوَ مَعْرُوفٌ فِي مَبْسُوطَاتِ الْفِقْهِ تَكْمِيلٌ الظَّاهِرُ أَنَّ الْأَلِفَ وَاللَّامَ فِي النِّيَّاتِ مُعَاقِبَةٌ لِلضَّمِيرِ وَالتَّقْدِيرُ الْأَعْمَالُ بِنِيَّاتِهَا وَعَلَى هَذَا فَيَدُلُّ عَلَى اعْتِبَارِ نِيَّةِ الْعَمَلِ مِنْ كَوْنِهِ مَثَلًا صَلَاةً أَوْ غَيْرَهَا وَمِنْ كَوْنِهَا فَرْضًا أَوْ نَفْلًا ظُهْرًا مَثَلًا أَوْ عَصْرًا مَقْصُورَةً أَوْ غَيْرَ مَقْصُورَةٍ وَهَلْ يُحْتَاجُ فِي مِثْلِ هَذَا إِلَى تَعْيِينِ الْعَدَدِ فِيهِ بَحْثٌ وَالرَّاجِحُ الِاكْتِفَاءُ بِتَعْيِين الْعِبَادَة الَّتِي لاتنفك عَنِ الْعَدَدِ الْمُعَيَّنِ كَالْمُسَافِرِ مَثَلًا لَيْسَ لَهُ أَنْ يَقْصُرَ إِلَّا بِنِيَّةِ الْقَصْرِ لَكِنْ لَا يَحْتَاجُ إِلَى نِيَّةِ رَكْعَتَيْنِ لِأَنَّ ذَلِكَ هُوَ مُقْتَضَى الْقَصْرِ وَاللَّهُ أَعْلَمُ 
അതെ,നിയ്യത്ത്/ഉദ്ദേശ്യം ഒരു കർമ്മത്തോട് ചേർത്ത് കൊണ്ട് വരുന്ന കാര്യത്തിൽ ഉലമാക്കൾക്കിടയിൽ അഭിപ്രായ വ്യത്യാസമുണ്ട്.എതു കർമ്മമാണ്‌ ചെയ്യുന്നത്  എന്നത് മനസ്സില് കരുതണം , ചെയ്യുന്ന കർമ്മം ഫർദാണോ/നിർബന്ധമാണോ നഫ്ലാണോ/സുന്നതാണോ/optional  ആണോ എന്ന് കരുതണം,നിസ്ക്കാരമാണെങ്കിൽ  സുഹർ/അസർ/.................. എന്നിങ്ങനെ ഏതു നിസ്ക്കാരം എന്ന് കരുതണം,ഖസ്രു /യാത്രയിൽ ചുരുക്കി നിസ്ക്കരിക്കൽ -ആണെങ്കിൽ അത് കരുതണം.എന്നാൽ ഖസ്രു /യാത്രയിൽ ചുരുക്കി നിസ്ക്കരിക്കൽ -ആണെങ്കിൽ രണ്ടു റകഅത്ത്എന്ന് കരുതണമെന്നില്ല;കാരണം ഖസ്രു എന്നാൽ തന്നെ രണ്ടു  റകഅത്ത് ആണല്ലോ.അല്ലാഹു ഏറ്റവും അറിയുന്നവൻ.
قَوْلُهُ وَإِنَّمَا لِكُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَى قَالَ الْقُرْطُبِيُّ فِيهِ تَحْقِيقٌ لِاشْتِرَاطِ النِّيَّةِ وَالْإِخْلَاصِ فِي الْأَعْمَالِ فَجَنَحَ إِلَى أَنَّهَا مُؤَكَّدَةٌ. 
ഇമാം ഖുർതുബി പറയുന്നു: നബി സ്വല്ലല്ലാഹു അലൈഹി വ സല്ലം '' വ ഇന്നമാ ലി കുല്ലി ഇമ്രിഇൻ മാ നവാ -എല്ലാ ഓരോരുത്തർക്കും അവർ കരുതിയത്‌ ഉണ്ടാകും /ലഭിക്കും എന്ന് പറയുന്നതിനാൽ നിയ്യത്ത്/ഉദ്ദേശ്യം  കർമ്മത്തിന്റെ ഒരു ഉപാധിയാണെന്നും കർമ്മങ്ങളിൽ ഇഖ്ലാസ്വ് അത്യാവശ്യമാണെന്നും മനസ്സിലാക്കാം.നിയ്യത്ത് മുഅക്കദതു ആണെന്ന നിരീക്ഷണത്തോട്‌ ഇമാം ഖുർതുബി ചാഞ്ഞിരിക്കുന്നു.
     وَقَالَ  غَيْرُهُ بَلْ تُفِيدُ غَيْرَ مَا أَفَادَتْهُ الْأُولَى لِأَنَّ الْأُولَى نَبَّهَتْ عَلَى أَنَّ الْعَمَلَ يَتْبَعُ النِّيَّةَ وَيُصَاحِبُهَا فَيَتَرَتَّبُ الْحُكْمُ عَلَى ذَلِكَ وَالثَّانِيَةُ أَفَادَتْ أَنَّ الْعَامِلَ لَا يحصل لَهُ الا مَا نَوَاه. 
നിയ്യത്ത്/ഉദ്ദേശ്യ ശുദ്ധി ഇല്ലാതെ ചെയ്യുന്ന കർമ്മത്തിന് അതിന്റെ പ്രതിഫലം ലഭിക്കില്ല.
     وَقَالَ  بن دَقِيقِ الْعِيدِ الْجُمْلَةُ الثَّانِيَةُ تَقْتَضِي أَنَّ مَنْ نَوَى شَيْئًا يَحْصُلُ لَهُ يَعْنِي إِذَا عَمِلَهُ بِشَرَائِطِهِ أَوْ حَالَ دُونَ عَمَلِهِ لَهُ مَا يُعْذَرُ شَرْعًا بِعَدَمِ عَمَلِهِ وَكُلُّ مَا لَمْ يَنْوِهِ لَمْ يَحْصُلْ لَهُ وَمُرَادُهُ بِقَوْلِهِ مَا لَمْ يَنْوِهِ أَيْ لَا خُصُوصًا وَلَا عُمُومًا
ഇബ്നു ദഖീഖ് അൽ ഈദു പറയുന്നു:ഒരാള് ഒരു കർമ്മം ഉദ്ദേശ്യ ശുദ്ധിയോടെ ചെയ്യുക എന്നാൽ അത് അതിന്റെ എല്ലാ ശര്ത്‌കളും പാലിച്ചു ചെയ്യുക എന്നാണു.ഉദ്ദേശ്യം /നിയ്യത്ത് ഇല്ലാതെ  കർമ്മം പ്രവർത്തിക്കുമ്പോൾ  അയാള് ആ കർമ്മം ചെയ്തു എന്ന് പറയാമെങ്കിലും അത് പ്രതിഫലാർഹമാവില്ല.ഇവിടെ ഇബ്നു ദഖീഖ് ഉദ്ദേശ്യം/നിയ്യത് എന്ന് പറഞ്ഞത് പൊതുവായ ഒരു നിയ്യത്തോ പ്രത്യേകമായ നിയ്യത്തോ ആണ്.
 أَمَّا إِذَا لَمْ يَنْوِ شَيْئًا مَخْصُوصًا لَكِنْ كَانَتْ هُنَاكَ نِيَّةٌ عَامَّةٌ تَشْمَلُهُ فَهَذَا مِمَّا اخْتَلَفَتْ فِيهِ أَنْظَارُ الْعُلَمَاءِ وَيَتَخَرَّجُ عَلَيْهِ مِنَ الْمَسَائِلِ مَا لَا يُحْصَى وَقَدْ يَحْصُلُ غَيْرُ الْمَنْوِيِّ لِمُدْرَكٍ آخَرَ كَمَنْ دَخَلَ الْمَسْجِدَ فَصَلَّى الْفَرْضَ أَوِ الرَّاتِبَةَ قَبْلَ أَنْ يَقْعُدَ فَإِنَّهُ يَحْصُلُ لَهُ تَحِيَّةُ الْمَسْجِدِ نَوَاهَا أَوْ لَمْ يَنْوِهَا لِأَنَّ الْقَصْدَ بِالتَّحِيَّةِ شَغْلُ الْبُقْعَةِ وَقَدْ حَصَلَ وَهَذَا بِخِلَافِ مَنِ اغْتَسَلَ يَوْمَ الْجُمُعَةِ عَنِ الْجَنَابَةِ فَإِنَّهُ لَا يَحْصُلُ لَهُ غُسْلُ الْجُمُعَةِ عَلَى الرَّاجِحِ لِأَنَّ غُسْلَ الْجُمُعَةِ يُنْظَرُ فِيهِ إِلَى التَّعَبُّدِ لَا إِلَى مَحْضِ التَّنْظِيفِ فَلَا بُدَّ فِيهِ مِنَ الْقَصْدِ إِلَيْهِ بِخِلَافِ تَحِيَّةِ الْمَسْجِدِ وَاللَّهُ أَعْلَمُ. 
ഇനി ഒരാൾ ഒരു കർമ്മത്തിന് പ്രത്യേകമായി നിയ്യത്ത് ചെയ്തില്ല;എന്നാൽ പൊതുവായ/മൊത്തത്തിലുള്ള ഒരു നിയ്യത്ത് ഉണ്ട് എങ്കിൽ അത് സംബന്ധിച്ച് ഉലമാക്കൾ വ്യത്യസ്ത മസ്അലകൾ പറയുന്നുണ്ട്.ചില ഘട്ടങ്ങളിൽ പ്രത്യേക നിയ്യത്ത് ഇല്ലാതെയും കർമ്മത്തിനു പ്രതിഫലം ലഭിക്കും.ഉദാഹരണമായി , ഒരാൾ പള്ളിയിൽ/മസ്ജിദിൽ പ്രവേശിക്കുകയും ഇരിക്കുന്നതിനു മുമ്പ്  ഫർദോ റവാതിബു സുന്നത്തോ നിസ്ക്കരിക്കുകയും ചെയ്‌താൽ അയാൾ തഹിയ്യതിന്റെ നിയ്യത്ത് വച്ചാലും ഇല്ലെങ്കിലും തഹിയ്യത് നിസ്ക്കാരം അയാൾക്ക്‌ ലഭിക്കും.എന്നാൽ ഒരാൾ വെള്ളിയാഴ്ച ദിവസം ജനാബതു കുളി കുളിച്ചാൽ-ജുമുഅയുടെ സുന്നത് കുളിയുടെ നിയ്യത് കരുതാതെ-ജുമുഅയുടെ സുന്നത് കുളി അയാൾക്ക്‌ ലഭിക്കില്ല എന്നതാണ് പ്രബലമായ/റാജിഹായ അഭിപ്രായം.അല്ലാഹു ഏറ്റവും അറിയുന്നവൻ.
     وَقَالَ  النَّوَوِيُّ أَفَادَتِ الْجُمْلَةُ الثَّانِيَةُ اشْتِرَاطَ تَعْيِينِ الْمَنْوِيِّ كَمَنْ عَلَيْهِ صَلَاةٌ فَائِتَةٌ لَا يَكْفِيهِ أَنْ يَنْوِيَ الْفَائِتَةَ فَقَطْ حَتَّى يُعَيِّنَهَا ظُهْرًا مَثَلًا أَوْ عَصْرًا وَلَا يَخْفَى أَنَّ مَحَلَّهُ مَا إِذَا لَمْ تَنْحَصِر الْفَائِتَة. 
ഇമാം നവവി പറയുന്നു:ഒരാൾക്ക്‌ ഒരു നിസ്ക്കാരം നഷ്ട്ടപ്പെടുകയും /ഖദാ ആവുകയും പിന്നീട് അയാൾ ഖദാ വീട്ടുകയും ചെയ്യുമ്പോൾ ഖദാ ആയ /നഷ്ട്ടപ്പെട്ട നിസ്ക്കാരം എന്ന് മാത്രം കരുതിയാൽ മതിയാവില്ല ;പക്ഷെ സുഹർ, അസർ,.....എന്നിങ്ങനെ കൂടി കരുതണം.
     وَقَالَ  بن السَّمْعَانِيِّ فِي أَمَالِيهِ أَفَادَتْ أَنَّ الْأَعْمَالَ الْخَارِجَةَ عَنِ الْعِبَادَةِ لَا تُفِيدُ الثَّوَابَ إِلَّا إِذَا نَوَى بِهَا فَاعِلُهَا الْقُرْبَةَ كَالْأَكْلِ إِذَا نَوَى بِهِ الْقُوَّةَ عَلَى الطَّاعَةِ. 
ഇബ്നു സ്സംആനി പറയുന്നു:അടിസ്ഥാനപരമായി ഇബാദതു/ആരാധന അല്ലാത്ത പ്രവർത്തികൾ  നല്ല നിയ്യത്തോടെ ചെയ്തില്ലെങ്കിൽ പ്രതിഫലാർഹമാവില്ല .ഉദാഹരണമായി,ഭക്ഷണം കഴിക്കുന്നത്‌ കൊണ്ട് ആരാധന /ഇബാദതു ചെയ്യാനുള്ള കഴിവ് /ഖുവ്വത് ഉണ്ടാവുക എന്ന നല്ല നിയ്യത്ത് ഇല്ലെങ്കിൽ ഭക്ഷണം കഴിക്കുന്നതിനു പ്രതിഫലം ലഭിക്കില്ല.
     وَقَالَ  غَيْرُهُ أَفَادَتْ أَنَّ النِّيَابَةَ لَا تَدْخُلُ فِي النِّيَّةِ فَإِنَّ ذَلِكَ هُوَ الْأَصْلُ فَلَا يَرِدُ مِثْلُ نِيَّةِ الْوَلِيِّ عَنِ الصَّبِيِّ وَنَظَائِرِهِ فَإِنَّهَا عَلَى خِلَافِ الأَصْل. 
............................
     وَقَالَ  بن عَبْدِ السَّلَامِ الْجُمْلَةُ الْأُولَى لِبَيَانِ مَا يُعْتَبَرُ مِنَ الْأَعْمَالِ وَالثَّانِيَةُ لِبَيَانِ مَا يَتَرَتَّبُ عَلَيْهَا وَأَفَادَ أَنَّ النِّيَّةَ إِنَّمَا تُشْتَرَطُ فِي الْعِبَادَةِ الَّتِي لَا تَتَمَيَّزُ بِنَفْسِهَا. 
وَأَمَّا مَا يَتَمَيَّزُ بِنَفْسِهِ فَإِنَّهُ يَنْصَرِفُ بِصُورَتِهِ إِلَى مَا وُضِعَ لَهُ كَالْأَذْكَارِ وَالْأَدْعِيَةِ وَالتِّلَاوَةِ لِأَنَّهَا لَا تَتَرَدَّدُ بَيْنَ الْعِبَادَةِ وَالْعَادَةِ وَلَا يَخْفَى أَنَّ ذَلِكَ إِنَّمَا هُوَ بِالنَّظَرِ إِلَى أَصْلِ الْوَضْعِ
സ്വതന്ത്രമായി വേർതിരിക്കപ്പെടാത്ത കർമ്മങ്ങളിൽ നിയ്യത്ത് നിബന്ധന/ഉപാധിയാണെന്ന്  ഇബ്നു അബ്ദിസ്സലാം പറയുന്നു
...............................
 أَمَّا مَا حَدَثَ فِيهِ عُرْفٌ كَالتَّسْبِيحِ لِلتَّعَجُّبِ فَلَا وَمَعَ ذَلِكَ فَلَوْ قُصِدَ بِالذِّكْرِ الْقُرْبَةُ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى لَكَانَ أَكْثَرَ ثَوَابًا
ഒരാൾ അത്ഭുതകരമായ ഒരു കാര്യം കണ്ടപ്പോൾ സുബ്-ഹാനല്ലാഹ് -അല്ലാഹു പരിശുദ്ധനാണ്‌-എന്ന് തസ്ബീഹു ചൊല്ലി എന്ന് കരുതുക.അയാൾ തസ്ബീഹു ചൊല്ലുന്നതോടൊപ്പം അല്ലാഹുവിന്റെ സാമീപ്യം/ഖുർബത്  ഉദ്ദേശിച്ചാണ് ചൊല്ലുന്നതെങ്കിൽ കൂടുതൽ പ്രതിഫലം ലഭിക്കും.
 وَمِنْ ثَمَّ قَالَ الْغَزَّالِيُّ حَرَكَةُ اللِّسَانِ بِالذِّكْرِ مَعَ الْغَفْلَةِ عَنْهُ تُحَصِّلُ الثَّوَابَ لِأَنَّهُ خَيْرٌ مِنْ حَرَكَةِ اللِّسَانِ بِالْغِيبَةِ بَلْ هُوَ خَيْرٌ مِنَ السُّكُوتِ مُطْلَقًا أَيِ الْمُجَرَّدِ عَنِ التَّفَكُّرِ قَالَ وَإِنَّمَا هُوَ نَاقِصٌ بِالنِّسْبَةِ إِلَى عَمَلِ الْقَلْبِ انْتَهَى
ഇമാം ഗസ്സാലി പറയുന്നു : ഒരാൾ അശ്രദ്ധമായിട്ടാണെങ്കിലും അല്ലാഹുവിനുള്ള ദിക്രിലായി നാവിനെ ചലിപ്പിക്കുന്നത് കൂലി കിട്ടുന്ന കാര്യം തന്നെയാണ് .കാരണം അയാൾ അല്ലഹുനെ കുറിച്ച് ചിന്തിക്കുന്നതിനല്ലാതെ  മിണ്ടാതിരിക്കുന്നതിനെക്കാളും,പരദൂഷണം പറയുന്നതിന് നാവിനെ ചലിപ്പിക്കുന്നതിനെക്കാളും ഉത്തമം ആണല്ലോ അശ്രദ്ധമായിട്ടാണെങ്കിൽ  പോലും അല്ലാഹുവിന്റെ ദിക്രിലായി നാവിനെ ചലിപ്പിക്കുന്നത് .എങ്കിലും അത് ഖല്ബുമായി ചേർത്ത് പറയുമ്പോൾ  ന്യൂനത ഉള്ള കർമ്മം ആയിരിക്കും 
 وَيُؤَيِّدُهُ قَوْلُهُ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فِي بُضْعِ أَحَدِكُمْ صَدَقَةٌ ثُمَّ قَالَ فِي الْجَوَابِ عَنْ قَوْلِهِمْ أَيَأْتِي أَحَدُنَا شَهْوَتَهُ وَيُؤْجَرُ أَرَأَيْتَ لَوْ وَضَعَهَا فِي 
حَرَامٍ
നിങ്ങളിൽ ഒരാൾ തന്റെ ഹലാലായ ഇണയുമായി ലൈംഗിക ബന്ധത്തിൽ ഏർപ്പെടുന്നതിലും സദഖ/ധർമ്മമുണ്ട് എന്ന അർത്ഥത്തിൽ നബി സ്വല്ലല്ലാഹു അലൈഹി വ സല്ലം 
فِي بُضْعِ أَحَدِكُمْ صَدَقَةٌ
എന്ന് പറഞ്ഞിട്ടുള്ളത് ഇമാം ഗസ്സാലിയുടെ അഭിപ്രായത്തെ ശക്തിപ്പെടുത്തുന്നുണ്ട്.പ്രസ്തുത ഹദീസിന്റെ പൂർണ്ണ രൂപം  ചുവടെ ചേർക്കുന്നു.

നവവി 40ഹദീസ് 25
عَنْ أَبِي ذَرٍّ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ أَيْضًا، "أَنَّ نَاسًا مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و سلم قَالُوا لِلنَّبِيِّ صلى الله عليه و سلم يَا رَسُولَ اللَّهِ ذَهَبَ أَهْلُ الدُّثُورِ بِالْأُجُورِ؛ يُصَلُّونَ كَمَا نُصَلِّي، وَيَصُومُونَ كَمَا نَصُومُ، وَيَتَصَدَّقُونَ بِفُضُولِ أَمْوَالِهِمْ. قَالَ: أَوَلَيْسَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ مَا تَصَّدَّقُونَ؟ إنَّ بِكُلِّ تَسْبِيحَةٍ صَدَقَةً، وَكُلِّ تَكْبِيرَةٍ صَدَقَةً، وَكُلِّ تَحْمِيدَةٍ صَدَقَةً، وَكُلِّ تَهْلِيلَةٍ صَدَقَةً، وَأَمْرٌ بِمَعْرُوفٍ صَدَقَةٌ، وَنَهْيٌ عَنْ مُنْكَرٍ صَدَقَةٌ، وَفِي بُضْعِ أَحَدِكُمْ صَدَقَةٌ. قَالُوا: يَا رَسُولَ اللَّهِ أَيَأْتِي أَحَدُنَا شَهْوَتَهُ وَيَكُونُ لَهُ فِيهَا أَجْرٌ؟ قَالَ: أَرَأَيْتُمْ لَوْ وَضَعَهَا فِي حَرَامٍ أَكَانَ عَلَيْهِ وِزْرٌ؟ فَكَذَلِكَ إذَا وَضَعَهَا فِي الْحَلَالِ، كَانَ لَهُ أَجْرٌ". 
[رَوَاهُ مُسْلِمٌ].
അബൂ ദർ റദിയല്ലാഹു അൻഹു പറയുന്നു:റസൂലുല്ലാഹി സ്വല്ലല്ലാഹു അലൈഹി വ സല്ലമയുടെ സഖാക്കളിൽ ചിലർ നബി സ്വല്ലല്ലാഹു അലൈഹി വ സല്ലമയോട് ഒരിക്കൽ പറഞ്ഞു:അല്ലാഹുവിന്റെ ദൂതരേ....സമ്പന്നർ പ്രതിഫലവും കൊണ്ട് പോയി.ഞങ്ങൾ നിസ്ക്കരിക്കുന്നത് പോലെ അവരും നിസ്ക്കരിക്കുന്നു, ഞങ്ങൾ നോമ്പ് പിടിക്കുന്നത്‌ പോലെ അവരും നോമ്പ് പിടിക്കുന്നു,അവർക്ക്  സമ്പത്ത് ഉള്ളതിനാൽ അവർ ധാരാളം സദഖ /ദാന ധർമ്മം ചെയ്യുന്നു.അപ്പോൾ തിരു നബി സ്വല്ലല്ലാഹു അലൈഹി വ സല്ലമ അവരോടു ചോദിച്ചു: ''നിങ്ങൾക്ക് ദാന ധർമ്മം ചെയ്യാൻ അല്ലാഹു ഒന്നും നല്കിയിട്ടില്ലേ...?എല്ലാ തസേബീഹും -സുബ്ഹാനല്ലാഹ്-അല്ലാഹു പരിശുദ്ധനാണ്‌  എന്ന് പറയൽ-സദഖയാണ്.എല്ലാ തക്ബീറും-അല്ലാഹു അക്ബർ-അല്ലാഹു ഏറ്റവും വലിയവൻ എന്ന് പറയൽ- സദഖയാണ്.എല്ലാ തഹ്മീദും-അൽഹംദു ലില്ലാഹ്-അല്ലാഹുവിനാണ് സർവ സ്തുതിയും എന്ന് പറയൽ- സദഖയാണ്.എല്ലാ തഹ്ലീലും-ലാ ഇലാഹ ഇല്ലല്ലാഹു-അല്ലാഹുവല്ലാതെ ഒരു ആരാധ്യനും ഇല്ല എന്ന് പറയൽ - സദഖയാണ്.നന്മ കൽപ്പിക്കൽ സദഖയാണ് .തിന്മ വിരോധിക്കലും സദഖയാണ്.നിങ്ങളിൽ ഒരാൾ തന്റെ ഹലാലായ ഇണയുമായി ലൈംഗിക ബന്ധത്തിൽ ഏർപ്പെടുന്നതിലും സദഖ/ധർമ്മമുണ്ട് .അപ്പോൾ ആ സഹാബാക്കൾ/സഖാക്കൾ ചോദിച്ചു:അല്ലാഹുവിന്റെ ദൂതരേ....ഞങ്ങളിൽ ഒരാൾ അവന്റെ വികാര പൂർത്തീകരണം നടത്തുന്നതിനും പ്രതിഫലം ലഭിക്കുമെന്നോ?അപ്പോൾ നബി മറുപടി പറഞ്ഞു: ''അയാൾ ഹറാമായ/നിഷിദ്ധമായ മാർഗ്ഗത്തിൽ അത് ചെയ്‌താൽ /വികാര പൂർത്തീകരണം നടത്തിയാൽ അതിനു ശിക്ഷ കിട്ടില്ലേ?അത് പോലെ തന്നെ /വികാര പൂർത്തീകരണം ഹലാലായ /അനുവദനീയമായ മാർഗ്ഗത്തിൽ ആവുമ്പോൾ അത് പ്രതിഫലാർഹാവുമാണ്‌-സഹീഹു മുസ്ലിം 
 وَأَوْرَدَ عَلَى إِطْلَاقِ الْغَزَّالِيِّ أَنَّهُ يَلْزَمُ مِنْهُ أَنَّ الْمَرْءَ يُثَابُ عَلَى فِعْلٍ مُبَاحٍ لِأَنَّهُ خَيْرٌ مِنْ فِعْلِ الْحَرَامِ وَلَيْسَ ذَلِكَ مُرَادَهُ وَخُصَّ مِنْ عُمُومِ الْحَدِيثِ مَا يُقْصَدُ حُصُولُهُ فِي الْجُمْلَةِ فَإِنَّهُ لَا يَحْتَاجُ إِلَى نِيَّةٍ تَخُصُّهُ كَتَحِيَّةِ الْمَسْجِدِ كَمَا تَقَدَّمَ وَكَمَنْ مَاتَ زَوْجُهَا فَلَمْ يَبْلُغْهَا الْخَبَرُ إِلَّا بَعْدَ مُدَّةِ الْعِدَّةِ فَإِنَّ عِدَّتَهَا تَنْقَضِي لِأَنَّ الْمَقْصُودَ حُصُولُ بَرَاءَةِ الرَّحِمِ وَقَدْ وُجِدَتْ
ഹറാമായ  പ്രവര്ത്തിയെക്കാൾ ഉത്തമമാണ് ഹലാലായ പ്രവർത്തി എന്നതിനാൽ ഹലാലായ പ്രവർത്തികൾക്ക് പ്രതിഫലം നല്കപ്പെടും എന്ന് ഇമാം ഗസ്സാലിയുടെ വാക്കുകളിൽ നിന്ന് മനസ്സിലാക്കിയേക്കാം.എന്നാൽ ഇമാം അവർകൾ അങ്ങിനെയല്ല ഉദ്ദേശിച്ചത്.ഹദീസിന്റെ പൊതുവിലുള്ള ആശയം പറഞ്ഞതാണ്.ചില കർമ്മങ്ങളിൽ പ്രത്യേക നിയ്യത്ത് ഇല്ലെങ്കിലും പ്രതിഫലം ലഭിക്കും-മുമ്പ് തഹിയ്യത് നിസ്ക്കാരത്തിന്റെ കാര്യം പറഞ്ഞല്ലോ.ഇനി ഒരു സ്ത്രീയുടെ ഭർത്താവ് മരിച്ചെന്നും ഇദ്ദ/ദീക്ഷാ കാലം കഴിഞ്ഞു മാത്രമാണ് അവൾ മരണ വിവരം അറിഞ്ഞതെന്നും കരുതുക.എങ്കിൽ കാലാവധി കഴിഞ്ഞതിനാൽ തന്നെ അവൾക്കു ഇദ്ദ എന്ന ഉദ്ദേശ്യം ഇല്ലായിരുന്നു എങ്കിലും അവളുടെ ഇദ്ദ തീരുന്നതാണ്.കാരണം ഇദ്ദയുടെ ഉദ്ദേശ്യം അവൾ അയാളാൽ ഗർഭിണിയായിരുന്നോ എന്ന് ഉറപ്പു വരുത്തലാണല്ലോ.അതിവിടെ ഈ സ്ത്രീയുടെ കാര്യത്തിൽ സാധ്യമായിക്കഴിഞ്ഞല്ലോ.
 وَمِنْ ثَمَّ لَمْ يَحْتَجِ الْمَتْرُوكُ إِلَى نِيَّةٍ وَنَازَعَ الْكِرْمَانِيُّ فِي إِطْلَاقِ الشَّيْخِ مُحْيِي الدِّينِ كَوْنَ الْمَتْرُوكِ لَا يَحْتَاجُ إِلَى نِيَّةٍ بِأَنَّ التَّرْكَ فِعْلٌ وَهُوَ كَفُّ النَّفْسِ وَبِأَنَّ الْتُّرُوكَ إِذَا أُرِيدَ بِهَا تَحْصِيلُ الثَّوَابِ بِامْتِثَالِ أَمْرِ الشَّارِعِ فَلَا بُدَّ فِيهَا مِنْ قَصْدِ التَّرْكِ وَتُعُقِّبَ بِأَنَّ قَوْلَهُ التَّرْكُ فِعْلٌ مُخْتَلَفٌ فِيهِ وَمِنْ حَقِّ الْمُسْتَدِلِّ عَلَى الْمَانِعِ أَنْ يَأْتِيَ بِأَمْرٍ مُتَّفَقٍ عَلَيْهِ. 
وَأَمَّا اسْتِدْلَالُهُ الثَّانِي فَلَا يُطَابِقُ الْمَوْرِدَ لِأَنَّ الْمَبْحُوثَ فِيهِ هَلْ تَلْزَمُ النِّيَّةُ فِي التُّرُوكِ بِحَيْثُ يَقَعُ الْعِقَابُ بِتَرْكِهَا وَالَّذِي أَوْرَدَهُ هَلْ يَحْصُلُ الثَّوَابُ بِدُونِهَا وَالتَّفَاوُتُ بَيْنَ الْمَقَامَيْنِ ظَاهِرٌ وَالتَّحْقِيقُ أَنَّ التَّرْكَ الْمُجَرَّدَ لَا ثَوَابَ فِيهِ وَإِنَّمَا يَحْصُلُ الثَّوَابُ بِالْكَفِّ الَّذِي هُوَ فِعْلُ النَّفْسِ فَمَنْ لَمْ تَخْطُرِ الْمَعْصِيَةُ بِبَالِهِ أَصْلًا لَيْسَ كَمَنْ خَطَرَتْ فَكَفَّ نَفْسَهُ عَنْهَا خَوْفًا مِنَ اللَّهِ تَعَالَى فَرَجَعَ الْحَالُ إِلَى أَنَّ الَّذِي يَحْتَاجُ إِلَى النِّيَّةِ هُوَ الْعَمَلُ بِجَمِيعِ وُجُوهِهِ لَا التَّرْكُ الْمُجَرَّدُ وَاللَّهُ أَعْلَمُ
ഇനി തെറ്റായ/കുറ്റകരമായ ഒരു കാര്യം ഒരാൾ ഒഴിവാക്കുമ്പോൾ അത് പ്രതിഫലാർഹമാകുന്നതിനു നിയ്യത്ത് ആവശ്യമുണ്ടോ എന്ന ചർച്ചയാണ് മുകളിൽ.എന്തായാലും നിരോധിക്കപ്പെട്ട ഒരു കർമ്മം അല്ലാഹുവിനു വേണ്ടി ഉപേക്ഷിക്കുന്ന ഒരാളും അത് വെറുതെ ഉപേക്ഷിക്കുന്ന ഒരാളും പ്രതിഫലത്തിന്റെ കാര്യത്തിൽ സമമാവുകയില്ല  (വിശദാംശങ്ങൾക്ക് അറബി മൂലം നോക്കുക)അല്ലാഹു ഏറ്റവും അറിയുന്നവൻ.
 تَنْبِيهٌ قَالَ الْكِرْمَانِيُّ إِذَا قُلْنَا إِنَّ تَقْدِيمَ الْخَبَرِ عَلَى الْمُبْتَدَأِ يُفِيدُ الْقَصْرَ فَفِي قَوْلِهِ وَإِنَّمَا لِكُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَى نَوْعَانِ مِنَ الْحَصْرِ قَصْرُ الْمُسْنَدِ عَلَى الْمُسْنَدِ إِلَيْهِ إِذِ الْمُرَادُ إِنَّمَا لِكُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَاهُ وَالتَّقْدِيمُ الْمَذْكُورُ
.................................. قَوْلُهُ فَمَنْ كَانَتْ هِجْرَتُهُ إِلَى دُنْيَا كَذَا وَقَعَ فِي جَمِيعِ الْأُصُولِ الَّتِي اتَّصَلَتْ لَنَا عَنِ الْبُخَارِيِّ بِحَذْفِ أَحَدِ وَجْهَيِ التَّقْسِيمِ وَهُوَ قَوْلُهُ فَمَنْ كَانَتْ هِجْرَتُهُ إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَخْ قَالَ الْخَطَّابِيُّ وَقَعَ هَذَا الْحَدِيثُ فِي رِوَايَتِنَا وَجَمِيعِ نُسَخِ أَصْحَابِنَا مَخْرُومًا قَدْ ذَهَبَ شَطْرُهُ وَلَسْتُ أَدْرِي كَيْفَ وَقَعَ هَذَا الْإِغْفَالُ وَمِنْ جِهَةِ مَنْ عَرَضَ مِنْ رُوَاتِهِ فَقَدْ ذَكَرَهُ الْبُخَارِيُّ مِنْ غَيْرِ طَرِيقِ الْحُمَيْدِيِّ مُسْتَوْفًى وَقَدْ رَوَاهُ لَنَا الْأَثْبَاتُ مِنْ طَرِيقِ الْحُمَيْدِيِّ تَامًّا وَنَقَلَ بن التِّينِ كَلَامَ الْخَطَّابِيِّ مُخْتَصَرًا وَفُهِمَ مِنْ قَوْلِهِ مَخْرُومًا أَنَّهُ قَدْ يُرِيدُ أَنَّ فِي السَّنَدِ انْقِطَاعًا فَقَالَ مِنْ قِبَلِ نَفْسِهِ لِأَنَّ الْبُخَارِيَّ لَمْ يَلْقَ الْحُمَيْدِيَّ وَهُوَ مِمَّا يُتَعَجَّبُ مِنْ إِطْلَاقِهِ مَعَ قَوْلِ الْبُخَارِيِّ حَدَّثَنَا الْحُمَيْدِيُّ وَتَكْرَارُ ذَلِكَ مِنْهُ فِي هَذَا الْكِتَابِ وَجَزَمَ كُلُّ مَنْ تَرْجَمَهُ بِأَنَّ الْحُمَيْدِيَّ مِنْ شُيُوخِهِ فِي الْفِقْه والْحَدِيث. 
     وَقَالَ  بن الْعَرَبِيِّ فِي مَشْيَخَتِهِ لَا عُذْرَ لِلْبُخَارِيِّ فِي إِسْقَاطِهِ لِأَنَّ الْحُمَيْدِيَّ شَيْخُهُ فِيهِ قَدْ رَوَاهُ فِي مُسْنَدِهِ عَلَى التَّمَامِ قَالَ وَذَكَرَ قَوْمٌ أَنَّهُ لَعَلَّهُ اسْتَمْلَاهُ مِنْ حِفْظِ الْحُمَيْدِيِّ فَحَدَّثَهُ هَكَذَا فَحَدَّثَ عَنْهُ كَمَا سَمِعَ أَوْ حَدَّثَهُ بِهِ تَامًّا فَسَقَطَ مِنْ حِفْظِ الْبُخَارِيِّ قَالَ وَهُوَ أَمْرٌ مُسْتَبْعَدٌ جِدًّا عِنْدَ مَنِ اطَّلَعَ عَلَى أَحْوَالِ الْقَوْمِ. 
     وَقَالَ  الدَّاوُدِيُّ الشَّارِحُ الْإِسْقَاطُ فِيهِ مِنَ الْبُخَارِيِّ فَوُجُودُهُ فِي رِوَايَةِ شَيْخِهِ وَشَيْخِ شَيْخِهِ يَدُلُّ عَلَى ذَلِكَ انْتَهَى وَقَدْ رُوِّينَاهُ مِنْ طَرِيقِ بِشْرِ بْنِ مُوسَى وَأَبِي إِسْمَاعِيلَ التِّرْمِذِيِّ وَغَيْرِ وَاحِدٍ عَنِ الْحُمَيْدِيِّ تَامًّا وَهُوَ فِي مُصَنَّفِ قَاسِمِ بْنِ أَصْبَغَ وَمُسْتَخْرَجَيْ أبي نعيم وَصَحِيحِ أَبِي عَوَانَةَ مِنْ طَرِيقِ الْحُمَيْدِيِّ فَإِنْ كَانَ الْإِسْقَاطُ مِنْ غَيْرِ الْبُخَارِيِّ فَقَدْ يُقَالُ لِمَ اخْتَارَ الِابْتِدَاءَ بِهَذَا السِّيَاقِ النَّاقِصِ وَالْجَوَابُ قَدْ تَقَدَّمَتِ الْإِشَارَةُ إِلَيْهِ وَأَنَّهُ اخْتَارَ الْحُمَيْدِيَّ لِكَوْنِهِ أَجَلَّ مَشَايِخِهِ الْمَكِّيِّينَ إِلَى آخِرِ مَا تَقَدَّمَ فِي ذَلِكَ مِنَ الْمُنَاسَبَةِ وَإِنْ كَانَ الْإِسْقَاطُ مِنْهُ فَالْجَوَابُ مَا قَالَهُ أَبُو مُحَمَّدٍ عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ سَعِيدٍ الْحَافِظُ فِي أَجْوِبَةٍ لَهُ عَلَى الْبُخَارِيِّ إِنَّ أَحْسَنَ مَا يُجَابُ بِهِ هُنَا أَنْ يُقَالَ لَعَلَّ الْبُخَارِيَّ قَصَدَ أَنْ يَجْعَلَ لِكِتَابِهِ صَدْرًا يَسْتَفْتِحُ بِهِ عَلَى مَا ذَهَبَ إِلَيْهِ كَثِيرٌ مِنَ النَّاسِ مِنِ اسْتِفْتَاحِ كُتُبِهِمْ بِالْخُطَبِ الْمُتَضَمِّنَةِ لِمَعَانِي مَا ذَهَبُوا إِلَيْهِ مِنَ التَّأْلِيفِ فَكَأَنَّهُ ابْتَدَأَ كِتَابَهُ بِنِيَّةٍ رَدَّ عِلْمَهَا إِلَى اللَّهِ فَإِنْ عَلِمَ مِنْهُ أَنَّهُ أَرَادَ الدُّنْيَا أَوْ عَرَضَ إِلَى شَيْءٍ مِنْ مَعَانِيهَا فَسَيَجْزِيهِ بِنِيَّتِهِ وَنَكَبَ عَنْ أَحَدِ وَجْهَيِ التَّقْسِيمِ مُجَانَبَةً لِلتَّزْكِيَةِ الَّتِي لَا يُنَاسِبُ ذِكْرُهَا فِي ذَلِكَ الْمَقَامِ انْتَهَى مُلَخَّصًا وَحَاصِلُهُ أَنَّ الْجُمْلَةَ الْمَحْذُوفَةَ تُشْعِرُ بِالْقُرْبَةِ الْمَحْضَةِ وَالْجُمْلَةَ الْمُبْقَاةَ تَحْتَمِلُ التَّرَدُّدَ بَيْنَ أَنْ يَكُونَ مَا قَصده يحصل الْقرْبَة أَولا فَلَمَّا كَانَ الْمُصَنِّفُ كَالْمُخْبِرِ عَنْ حَالِ نَفْسِهِ فِي تَصْنِيفِهِ هَذَا بِعِبَارَةِ هَذَا الْحَدِيثِ حَذَفَ الْجُمْلَةَ الْمُشْعِرَةَ بِالْقُرْبَةِ الْمَحْضَةِ فِرَارًا مِنَ التَّزْكِيَةِ وَبَقِي الْجُمْلَةُ الْمُتَرَدِّدَةُ الْمُحْتَمِلَةُ تَفْوِيضًا لِلْأَمْرِ إِلَى رَبِّهِ الْمُطَّلِعِ عَلَى سَرِيرَتِهِ الْمُجَازِي لَهُ بِمُقْتَضَى نِيَّتِهِ وَلَمَّا كَانَتْ عَادَةُ الْمُصَنِّفِينَ أَنْ يُضَمِّنُوا الْخُطَبَ اصْطِلَاحَهُمْ فِي مَذَاهِبِهِمْ وَاخْتِيَارَاتِهِمْ وَكَانَ مِنْ رَأْيِ الْمُصَنِّفِ جَوَازُ اخْتِصَارِ الْحَدِيثِ وَالرِّوَايَةِ بِالْمَعْنَى وَالتَّدْقِيقُ فِي الِاسْتِنْبَاطِ وَإِيثَارُ الْأَغْمَضِ عَلَى الْأَجْلَى وَتَرْجِيحُ الْإِسْنَادِ الْوَارِدِ بِالصِّيَغِ الْمُصَرِّحَةِ بِالسَّمَاعِ عَلَى غَيْرِهِ اسْتَعْمَلَ جَمِيعَ ذَلِكَ فِي هَذَا الْمَوْضِعِ بِعِبَارَةِ هَذَا الْحَدِيثِ مَتْنًا وَإِسْنَادًا وَقَدْ وَقَعَ فِي رِوَايَةِ حَمَّادِ بْنِ زَيْدٍ فِي بَابِ الْهِجْرَةِ تَأَخُّرُ قَوْلِهِ فَمَنْ كَانَتْ هِجْرَتُهُ إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ عَنْ قَوْلِهِ فَمَنْ كَانَتْ هِجْرَتُهُ إِلَى دُنْيَا يُصِيبُهَا فَيُحْتَمَلُ أَنْتَكُونَ رِوَايَةُ الْحُمَيْدِيِّ وَقَعَتْ عِنْدَ الْبُخَارِيِّ كَذَلِكَ فَتَكُونُ الْجُمْلَةُ الْمَحْذُوفَةُ هِيَ الْأَخِيرَةَ كَمَا جَرَتْ بِهِ عَادَةُ مَنْ يَقْتَصِرُ عَلَى بَعْضِ الْحَدِيثِ وَعَلَى تَقْدِيرِ أَنْ لَا يَكُونَ ذَلِكَ فَهُوَ مُصَيَّرٌ مِنَ الْبُخَارِيِّ إِلَى جَوَازِ الِاخْتِصَارِ فِي الْحَدِيثِ وَلَوْ مِنْ أَثْنَائِهِ وَهَذَا هُوَ الرَّاجِحُ وَاللَّهُ أَعْلَمُ. 
     وَقَالَ  الْكِرْمَانِيُّ فِي غَيْرِ هَذَا الْمَوْضِعِ إِنْ كَانَ الْحَدِيثُ عِنْدَ الْبُخَارِيِّ تَامًّا لِمَ خَرَمَهُ فِي صَدْرِ الْكِتَابِ مَعَ أَنَّ الْخَرْمَ مُخْتَلَفٌ فِي جَوَازِهِ. 
قُلْتُ لَا جَزْمَ بِالْخَرْمِ لِأَنَّ الْمَقَامَاتِ مُخْتَلِفَةٌ فَلَعَلَّهُ فِي مَقَامِ بَيَانِ أَنَّ الْإِيمَانَ بِالنِّيَّةِ وَاعْتِقَادِ الْقَلْبِ سَمِعَ الْحَدِيثَ تَامًّا وَفِي مَقَامِ أَنَّ الشُّرُوعَ فِي الْأَعْمَالِ إِنَّمَا يَصِحُّ بِالنِّيَّةِ سَمِعَ ذَلِكَ الْقَدْرَ الَّذِي رُوِيَ ثُمَّ الْخَرْمُ يُحْتَمَلُ أَنْ يَكُونَ مِنْ بَعْضِ شُيُوخِ الْبُخَارِيِّ لَا مِنْهُ ثُمَّ إِنْ كَانَ مِنْهُ فَخَرْمُهُ ثَمَّ لِأَنَّ الْمَقْصُودَ يَتِمُّ بِذَلِكَ الْمِقْدَارِ فَإِنْ قُلْتَ فَكَانَ الْمُنَاسِبَ أَنْ يَذْكُرَ عِنْدِ الْخَرْمِ الشِّقَّ الَّذِي يَتَعَلَّقُ بِمَقْصُودِهِ وَهُوَ أَنَّ النِّيَّةَ يَنْبَغِي أَنْ تَكُونَ لِلَّهِ وَرَسُولِهِ. 
قُلْتُ لَعَلَّهُ نَظَرَ إِلَى مَا هُوَ الْغَالِبُ الْكَثِيرُ بَيْنَ النَّاسِ انْتَهَى وَهُوَ كَلَامُ مَنْ لَمْ يَطَّلِعْ عَلَى شَيْءٍ مِنْ أَقْوَالِ مَنْ قَدَّمْتُ ذِكْرَهُ مِنَ الْأَئِمَّةِ عَلَى هَذَا الحَدِيث وَلَا سِيمَا كَلَام بن الْعَرَبِيِّ. 
     وَقَالَ  فِي مَوْضِعٍ آخَرَ إِنَّ إِيرَادَ الْحَدِيثِ تَامًّا تَارَةً وَغَيْرَ تَامٍّ تَارَةً إِنَّمَا هُوَ من اخْتِلَافُ الرُّوَاةِ فَكُلٌّ مِنْهُمْ قَدْ رَوَى مَا سَمِعَهُ فَلَا خَرْمَ مِنْ أَحَدٍ وَلَكِنَّ الْبُخَارِيَّ يَذْكُرُهَا فِي الْمَوَاضِعِ الَّتِي يُنَاسِبُ كُلًّا مِنْهَا بِحَسَبِ الْبَابِ الَّذِي يَضَعُهُ تَرْجَمَةً لَهُ انْتَهَى وَكَأَنَّهُ لَمْ يَطَّلِعْ عَلَى حَدِيثٍ أَخْرَجَهُ الْبُخَارِيُّ بِسَنَدٍ وَاحِدٍ مِنِ ابْتِدَائِهِ إِلَى انْتِهَائِهِ فَسَاقَهُ فِي مَوْضِعٍ تَامًّا وَفِي مَوْضِعٍ مُقْتَصِرًا عَلَى بَعْضِهِ وَهُوَ كَثِيرٌ جِدًّا فِي الْجَامِعِ الصَّحِيحِ فَلَا يَرْتَابُ مَنْ يَكُونُ الْحَدِيثُ صِنَاعَتَهُ أَنَّ ذَلِكَ مِنْ تَصَرُّفِهِ لِأَنَّهُ عُرِفَ بِالِاسْتِقْرَاءِ مِنْ صَنِيعِهِ أَنَّهُ لَا يَذْكُرُ الْحَدِيثَ الْوَاحِدَ فِي موضِعين عَلَى وَجْهَيْنِ بَلْ إِنْ كَانَ لَهُ أَكْثَرَ مِنْ سَنَدٍ عَلَى شَرْطِهِ ذَكَرَهُ فِي الْمَوْضِعِ الثَّانِي بِالسَّنَدِ الثَّانِي وَهَكَذَا مَا بَعْدَهُ وَمَا لَمْ يَكُنْ عَلَى شَرْطِهِ يُعَلِّقُهُ فِي الْمَوْضِعِ الْآخَرِ تَارَةً بِالْجَزْمِ إِنْ كَانَ صَحِيحًا وَتَارَةً بِغَيْرِهِ إِنْ كَانَ فِيهِ شَيْءٌ وَمَا لَيْسَ لَهُ إِلَّا سَنَدٌ وَاحِدٌ يَتَصَرَّفُ فِي مَتْنِهِ بِالِاقْتِصَارِ عَلَى بَعْضِهِ بِحَسَبِ مَا يَتَّفِقُ وَلَا يُوجَدُ فِيهِ حَدِيثٌ وَاحِدٌ مَذْكُورٌ بِتَمَامِهِ سَنَدًا وَمَتْنًا فِي مَوْضِعَيْنِ أَوْ أَكْثَرَ إِلَّا نَادِرًا فَقَدْ عَنِيَ بَعْضُ مَنْ لَقِيتُهُ بِتَتَبُّعِ ذَلِكَ فَحَصَّلَ مِنْهُ نَحْوَ عِشْرِينَ مَوْضِعًا
ഇനി മുകളിൽ ഉള്ള ചർച്ച ബുഖാരിയുടെ ഈ റിപ്പോർട്ടിൽ 
فمن كانت هجرته إلى الله ورسوله، فهجرته إلى الله ورسوله
ഏതൊരാളുടെ ഹിജ്ര അല്ലാഹുവിലേക്കും അവന്റെ ദൂതരിലേക്കുമാണോ അവന്റെ ഹിജ്ര അല്ലാഹുവിലേക്കും അവന്റെ ദൂതരിലേക്കുമാണ് എന്ന ഭാഗം ഇല്ലാത്തത് സംബന്ധിച്ചും എന്ത് കൊണ്ട് ഇമാം ബുഖാരി ഈ 'അപൂർണ്ണമായ' റിപ്പോർട്ട് ഇവിടെ ഉദ്ധരിച്ചു എന്നത് സംബന്ധിച്ചുമാണ്.(വിശദമായി ഇവിടെ പരിഭാഷ കൊടുക്കുന്നില്ല)
 قَوْلُهُ هِجْرَتُهُ الْهِجْرَةُ التَّرْكُ وَالْهِجْرَةُ إِلَى الشَّيْءِ الِانْتِقَالُ إِلَيْهِ عَنْ غَيْرِهِ وَفِي الشَّرْعِ تَرْكُ مَا نَهَى اللَّهُ عَنْهُ وَقَدْ وَقَعَتْ فِي الْإِسْلَامِ عَلَى وَجْهَيْنِ الْأَوَّلُ الِانْتِقَالُ مِنْ دَارِ الْخَوْفِ إِلَى دَارِ الْأَمْنِ كَمَا فِي هِجْرَتَيِ الْحَبَشَةِ وَابْتِدَاءِ الْهِجْرَةِ مِنْ مَكَّةَ إِلَى الْمَدِينَةِ الثَّانِي الْهِجْرَةُ مِنْ دَارِ الْكُفْرِ إِلَى دَارِ الْإِيمَانِ وَذَلِكَ بَعْدَ أَنِ اسْتَقَرَّ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ بِالْمَدِينَةِ وَهَاجَرَ إِلَيْهِ مَنْ أَمْكَنَهُ ذَلِكَ مِنَ الْمُسْلِمِينَ وَكَانَتِ الْهِجْرَةُ إِذْ ذَاكَ تَخْتَصُّ بِالِانْتِقَالِ إِلَى الْمَدِينَةِ إِلَى أَنْ فُتِحَتْ مَكَّةُ فَانْقَطع الِاخْتِصَاصِ وَبَقِيَ عُمُومُ الِانْتِقَالِ مِنْ دَارِ الْكُفْرِ لِمَنْ قَدَرَ عَلَيْهِ بَاقِيًا
ഹിജ്ര എന്ന പദത്തിന്റെ വാക്കർത്ഥം 'ഉപേക്ഷിക്കൽ/ത്യജിക്കൽ' എന്നാണു.ഒരു വസ്തുവിലേക്കുള്ള ഹിജ്ര എന്നാൽ ഒരു വസ്തു വിട്ടു മറ്റൊന്നിലേക്കു നീങ്ങുക എന്നാണു.ശറഇയ്യായ വീക്ഷണത്തിൽ /അർത്ഥത്തിൽ ഹിജ്ര എന്നാൽ അല്ലാഹു നിഷിദ്ധമാക്കിയതിനെ ഉപേക്ഷിക്കലാണ്.ഇസ്ലാമിൽ ഹിജ്ര  രണ്ടു തവണ  നടന്നിട്ടുണ്ട് .ഒന്ന് ദാറുൽ ഖൌഫിൽ /ഭയത്തിന്റെ നാട്ടിൽ നിന്നും ദാറുൽ അമ്നിലേക്കുള്ള/നിർഭയത്തിന്റെ നാട്ടിലേക്കുള്ള ഹിജ്ര/പലായനം .ഹബ്ശയിലേക്ക് /എത്യോപ്യയിലേക്ക് ആദ്യ ഹിജ്ര പോയതും മക്കയിൽ നിന്ന് മദീനയിലേക്കുള്ള ഹിജ്റയുടെ ആദ്യ ഘട്ടവും ഈ ഇനത്തിൽ പെടുന്നു.ദാറുൽ കുഫ്രിൽ /ദൈവ നിഷേധത്തിന്റെ നാട്ടിൽ നിന്നും ദാറുൽ ഈമാനിലേക്കുള്ള/വിശ്വാസത്തിന്റെ നാട്ടിലേക്കുള്ള ഹിജ്രയാണ് രണ്ടാമത്തെ ഇനം ഹിജ്ര.നബി മദീനയിൽ സുസ്ഥിരത കൈ വരിച്ച ശേഷം മക്കയിൽ അവശേഷിച്ചിരുന്ന സഹാബാക്കൾ മദീനയിലേക്ക് ഹിജ്ര പോയത് ഈ ഗണത്തിൽ പ്പെടും.
..................................
ഇനി , ബാക്കിയുള്ള ശറഹിന്റെ അറബി മൂലം മാത്രം ചുവടെ ചേർക്കുന്നു....
فَإِنْ قِيلَ الْأَصْلُ تَغَايُرُ الشَّرْطِ وَالْجَزَاءِ فَلَا يُقَالُ مَثَلًا مَنْ أَطَاعَ أَطَاعَ وَإِنَّمَا يُقَالُ مَثَلًا مَنْ أَطَاعَ نَجَا وَقَدْ وَقَعَا فِي هَذَا الْحَدِيثِ مُتَّحِدَيْنِ فَالْجَوَابُ أَنَّ التَّغَايُرَ يَقَعُ تَارَةً بِاللَّفْظِ وَهُوَ الْأَكْثَرُ وَتَارَةً بِالْمَعْنَى وَيُفْهَمُ ذَلِكَ مِنَ السِّيَاقِ وَمِنْ أَمْثِلَتِهِ قَوْلُهُ تَعَالَى وَمَنْ تَابَ وَعَمِلَ صَالحا فَإِنَّهُ يَتُوب إِلَى الله متابا وَهُوَ مُؤَوَّلٌ عَلَى إِرَادَةِ الْمَعْهُودِ الْمُسْتَقِرِّ فِي النَّفس كَقَوْلِهِم أَنْت أَنْت أَيِ الصَّدِيقُ الْخَالِصُ. 
وَقَوْلُهُمْ هُمْ هُمْ أَيِ الَّذِينَ لَا يُقَدَّرُ قَدْرُهُمْ وَقَوْلُ الشَّاعِرِ أَنَا أَبُو النَّجْمِ وَشِعْرِي شِعْرِي أَوْ هُوَ مُؤَوَّلٌ عَلَى إِقَامَةِ السَّبَبِ مَقَامَ الْمُسَبَّبِ لِاشْتِهَارِ السَّبَبِ. 
     وَقَالَ  بن مَالِكٍ قَدْ يُقْصَدُ بِالْخَبَرِ الْفَرْدِ بَيَانُ الشُّهْرَةِ وَعَدَمِ التَّغَيُّرِ فَيَتَّحِدُ بِالْمُبْتَدَأِ لَفْظًا كَقَوْلِ الشَّاعِرِ خَلِيلِي خَلِيلِي دُونَ رَيْبٍ وَرُبَّمَا أَلَانَ امْرُؤٌ قَوْلًا فَظُنَّ خَلِيلًا وَقَدْ يُفْعَلُ مِثْلُ هَذَا بِجَوَابِ الشَّرْطِ كَقَوْلِكَ مَنْ قَصَدَنِي فَقَدْ قَصَدَنِي أَيْ فَقَدْ قَصَدَ مَنْ عُرِفَ بِإِنْجَاحِ قَاصِدِهِ. 
     وَقَالَ  غَيْرُهُ إِذَا اتَّحَدَ لَفْظُ الْمُبْتَدَأِ وَالْخَبَرِ وَالشَّرْطِ وَالْجَزَاءِ عُلِمَ مِنْهُمَا الْمُبَالَغَةُ إِمَّا فِي التَّعْظِيمِ وَإِمَّا فِي التَّحْقِيرِ قَوْلُهُ إِلَى دُنْيَا بِضَم الدَّال وَحكى بن قُتَيْبَةَ كَسْرَهَا وَهِيَ فُعْلَى مِنَ الدُّنُوِّ أَيِ الْقُرْبِ سُمِّيَتْ بِذَلِكَ لِسَبْقِهَا لِلْأُخْرَى وَقِيلَ سُمِّيَتْ دُنْيَا لِدُنُوِّهَا إِلَى الزَّوَالِ وَاخْتُلِفَ فِي حَقِيقَتِهَا فَقِيلَ مَا عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْهَوَاءِ وَالْجَوِّ وَقيل كل الْمَخْلُوقَات من الْجَوَاهِر والاعراض وَالْأول أَوْلَى لَكِنْ يُزَادُ فِيهِ مِمَّا قَبْلَ قِيَامِ السَّاعَةِ وَيُطْلَقُ عَلَى كُلِّ جُزْءٍ مِنْهَا مَجَازًا ثُمَّ إِنَّ لَفْظَهَامَقْصُور غير منون وَحكى تنوينها وَعَزاهُ بن دِحْيَةَ إِلَى رِوَايَةِ أَبِي الْهَيْثَمِ الْكُشْمِيهَنِيِّ وَضَعَّفَهَا وَحكى عَن بن مغور أَن أَبَا ذَر الْهَرَوِيِّ فِي آخِرِ أَمْرِهِ كَانَ يَحْذِفُ كَثِيرًا مِنْ رِوَايَةِ أَبِي الْهَيْثَمِ حَيْثُ يَنْفَرِدُ لِأَنَّهُ لَمْ يَكُنْ مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ. 

قُلْتُ وَهَذَا لَيْسَ عَلَى إِطْلَاقِهِ فَإِنَّ فِي رِوَايَةِ أَبِي الْهَيْثَمِ مَوَاضِعَ كَثِيرَةً أَصْوَبَ مِنْ رِوَايَةِ غَيْرِهِ كَمَا سَيَأْتِي مُبَيَّنًا فِي مَوَاضِعِهِ. 

     وَقَالَ  التَّيْمِيُّ فِي شَرْحِهِ قَوْلُهُ دُنْيَا هُوَ تَأْنِيثُ الْأَدْنَى لَيْسَ بِمَصْرُوفٍ لِاجْتِمَاعِ الْوَصْفِيَّةِ وَلُزُومِ حَرْفِ التَّأْنِيثِ وَتُعُقِّبَ بِأَنَّ لُزُومَ التَّأْنِيثِ لِلْأَلِفِ الْمَقْصُورَةِ كَافٍ فِي عدم الصّرْف وَأما الوصفيه فَقَالَ بن مَالِكٍ اسْتِعْمَالُ دُنْيَا مُنَكَّرًا فِيهِ إِشْكَالٌ لِأَنَّهَا أفعل التَّفْضِيلِ فَكَانَ مِنْ حَقِّهَا أَنْ تُسْتَعْمَلَ بِاللَّامِ كَالْكُبْرَى وَالْحُسْنَى قَالَ إِلَّا أَنَّهَا خُلِعَتْ عَنْهَا الوصفية وأجريت مَجْرَى مَا لَمْ يَكُنْ وَصْفًا قَطُّ وَمِثْلُهُ قَوْلُ الشَّاعِرِ وَإِنْ دَعَوْتِ إِلَى جُلَّى وَمَكْرُمَةٍ يَوْمًا سَرَاةَ كِرَامِ النَّاسِ فَادْعِينَا. 

     وَقَالَ  الْكِرْمَانِيُّ قَوْلُهُ إِلَى يَتَعَلَّقُ بِالْهِجْرَةِ إِنْ كَانَ لَفْظُ كَانَتْ تَامَّةً أَوْ هُوَ خَبَرٌ لِكَانَتْ إِنْ كَانَتْ نَاقِصَةً ثُمَّ أَوْرَدَ مَا مُحَصَّلُهُ أَنَّ لَفْظَ كَانَ إِنْ كَانَ لِلْأَمْرِ الْمَاضِي فَلَا يُعْلَمُ مَا الْحُكْمُ بَعْدَ صُدُورِ هَذَا الْقَوْلِ فِي ذَلِكَ وَأَجَابَ بِأَنَّهُ يَجُوزُ أَنْ يُرَادَ بِلَفْظِ كَانَ الْوُجُودُ مِنْ غَيْرِ تَقْيِيدٍ بِزَمَانٍ أَوْ يُقَاسُ الْمُسْتَقْبَلُ عَلَى الْمَاضِي أَوْ مِنْ جِهَةِ أَنَّ حُكْمَ الْمُكَلَّفِينَ سَوَاءٌ قَوْلُهُ يُصِيبُهَا أَيْ يُحَصِّلُهَا لِأَنَّ تَحْصِيلَهَا كَإِصَابَةِ الْغَرَضِ بِالسَّهْمِ بِجَامِعِ حُصُولِ الْمَقْصُودِ قَوْلُهُ أَوِ امْرَأَةٍ قِيلَ التَّنْصِيصُ عَلَيْهَا مِنَ الْخَاصِّ بَعْدَ الْعَامِّ لِلِاهْتِمَامِ بِهِ. 
وَتَعَقَّبَهُ النَّوَوِيُّ بِأَنَّ لَفْظَ دُنْيَا نَكِرَةٌ وَهِيَ لَا تَعُمُّ فِي الْإِثْبَاتِ فَلَا يَلْزَمُ دُخُولُ الْمَرْأَةِ فِيهَا وَتُعُقِّبَ بِكَوْنِهَا فِي سِيَاقِ الشَّرْطِ فَتَعُمُّ وَنُكْتَةُ الِاهْتِمَامِ الزِّيَادَةُ فِي التَّحْذِيرِ لِأَنَّ الِافْتِتَانَ بِهَا أَشَدُّ وَقَدْ تَقَدَّمَ النَّقْلُ عَمَّنْ حَكَى أَنَّ سَبَبَ هَذَا الْحَدِيثِ قِصَّةُ مُهَاجِرِ أُمِّ قَيْسٍ وَلَمْ نَقِفْ عَلَى تَسْمِيَتِهِ وَنقل بن دِحْيَةَ أَنَّ اسْمَهَا قَيْلَةُ بِقَافٍ مَفْتُوحَةٍ ثُمَّ تَحْتَانِيَّة ساكنه وَحكى بن بطال عَن بن سِرَاجٍ أَنَّ السَّبَبَ فِي تَخْصِيصِ الْمَرْأَةِ بِالذِّكْرِ أَنَّ الْعَرَبَ كَانُوا لَا يُزَوِّجُونَ الْمَوْلَى الْعَرَبِيَّةَ وَيُرَاعُونَ الْكَفَاءَةَ فِي النَّسَبِ فَلَمَّا جَاءَ الْإِسْلَامُ سَوَّى بَيْنَ الْمُسْلِمِينَ فِي مُنَاكَحَتِهِمْ فَهَاجَرَ كَثِيرٌ مِنَ النَّاسِ إِلَى الْمَدِينَةِ لِيَتَزَوَّجَ بِهَا مَنْ كَانَ لَا يَصِلُ إِلَيْهَا قَبْلَ ذَلِكَ انْتَهَى وَيَحْتَاجُ إِلَى نَقْلٍ ثَابِتٍ أَنَّ هَذَا الْمُهَاجِرَ كَانَ مَوْلًى وَكَانَتِ الْمَرْأَةُ عَرَبِيَّةً وَلَيْسَ مَا نَفَاهُ عَنِ الْعَرَبِ عَلَى إِطْلَاقِهِ بَلْ قَدْ زَوَّجَ خَلْقٌ كَثِيرٌ مِنْهُمْ جَمَاعَةً مِنْ مَوَالِيهِمْ وَحُلَفَائِهِمْ قَبْلَ الْإِسْلَامِ وَإِطْلَاقُهُ أَنَّ الْإِسْلَامَ أَبْطَلَ الْكَفَاءَةَ فِي مَقَامِ الْمَنْعِ قَوْلُهُ فَهِجْرَتُهُ إِلَى مَا هَاجَرَ إِلَيْهِ يُحْتَمَلُ أَنْ يَكُونَ ذَكَرَهُ بِالضَّمِيرِ لِيَتَنَاوَلَ مَا ذُكِرَ مِنَ الْمَرْأَةِ وَغَيْرِهَا وَإِنَّمَا أَبْرَزَ الضَّمِيرَ فِي الْجُمْلَةِ الَّتِي قَبْلَهَا وَهِيَ الْمَحْذُوفَةُ لِقَصْدِ الِالْتِذَاذِ بِذِكْرِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَعِظَمِ شَأْنِهِمَا بِخِلَافِ الدُّنْيَا وَالْمَرْأَةِ فَإِنَّ السِّيَاقَ يُشْعِرُ بِالْحَثِّ عَلَى الْإِعْرَاضِ عَنْهُمَا. 

     وَقَالَ  الْكِرْمَانِيُّ يُحْتَمَلُ أَنْ يَكُونَ قَوْلُهُ إِلَى مَا هَاجَرَ إِلَيْهِ مُتَعَلِّقًا بِالْهِجْرَةِ فَيَكُونُ الْخَبَرُ مَحْذُوفًا وَالتَّقْدِيرُ قَبِيحَةٌ أَوْ غَيْرُ صَحِيحَةٍ مَثَلًا وَيُحْتَمَلُ أَنْ يَكُونَ خَبَرَ فَهِجْرَتُهُ وَالْجُمْلَةُ خَبَرَ الْمُبْتَدَأِ الَّذِي هُوَ مَنْ كَانَتْ انْتَهَى وَهَذَا الثَّانِي هُوَ الرَّاجِحُ لِأَنَّ الْأَوَّلَ يَقْتَضِي أَنَّ تِلْكَ الْهِجْرَةَ مَذْمُومَةٌ مُطْلَقًا وَلَيْسَ كَذَلِكَ إِلَّا إِنْ حُمِلَ عَلَى تَقْدِيرِ شَيْءٍ يَقْتَضِي التَّرَدُّدَ أَوِ الْقُصُورَ عَنِ الْهِجْرَةِ الْخَالِصَةِ كَمَنْ نَوَى بِهِجْرَتِهِ مُفَارَقَةَ دَارِ الْكُفْرِ وَتَزَوُّجَ الْمَرْأَةِ مَعًا فَلَا تَكُونُ قَبِيحَةً وَلَا غَيْرَ صَحِيحَةٍ بَلْ هِيَ نَاقِصَةٌ بِالنِّسْبَةِ إِلَى مَنْ كَانَتْ هِجْرَتُهُ خَالِصَةً وَإِنَّمَا أَشْعَرَ السِّيَاقُ بِذَمِّ مَنْ فَعَلَ ذَلِكَ بِالنِّسْبَةِ إِلَى مَنْ طَلَبَ الْمَرْأَةَ بِصُورَةِ الْهِجْرَةِ الْخَالِصَةِ فَأَمَّا مَنْ طَلَبَهَا مَضْمُومَةً إِلَى الْهِجْرَةِ فَإِنَّهُ يُثَابُ عَلَى قَصْدِ الْهِجْرَةِ لَكِنْ دُونَ ثَوَابِ مَنْ أَخْلَصَ وَكَذَا مَنْ طَلَبَ التَّزْوِيجَ فَقَطْ لَا عَلَى صُورَةِ الْهِجْرَةِ إِلَى اللَّهِ لِأَنَّهُ مِنَ الْأَمْرِ الْمُبَاحِ الَّذِي قَدْ يُثَابُ فَاعِلُهُ إِذَا قَصَدَ بِهِ الْقُرْبَةَ كَالْإِعْفَافِ وَمِنْ أَمْثِلَةِ ذَلِكَ مَا وَقَعَ فِي قِصَّةِ إِسْلَامِ أَبِي طَلْحَةَ فِيمَا رَوَاهُ النَّسَائِيُّ عَنْ أَنَسٍ قَالَ تَزَوَّجَ أَبُو طَلْحَةَ أُمَّ سُلَيْمٍ فَكَانَ صَدَاقُ مَا بَيْنَهُمَا الْإِسْلَامُ أَسْلَمَتْ أُمُّ سُلَيْمٍ قَبْلَ أَبِي طَلْحَةَ فَخَطَبَهَا فَقَالَتْ إِنِّي قَدْ أَسْلَمْتُ فَإِنْ أَسْلَمْتَ تَزَوَّجْتُكَ فَأَسْلَمَ فَتَزَوَّجَتْهُ وَهُوَ مَحْمُولٌ عَلَى أَنَّهُ رَغِبَ فِي الْإِسْلَامِ وَدَخَلَهُ مِنْ وَجْهِهِ وَضَمَّ إِلَى ذَلِكَ إِرَادَةَ التَّزْوِيجِ الْمُبَاحِ فَصَارَ كَمَنْ نَوَى بِصَوْمِهِ الْعِبَادَةَ وَالْحِمْيَةَمِنَ اللُّغَوِيِّينَ وَالْمُحَدِّثِينَ مَعْنَى سُبُحَاتُ وَجْهِهِ نُورُهُ وَجَلَالُهُ وَبَهَاؤُهُ. 
وَأَمَّا الْحِجَابُ فَأَصْلُهُ فِي اللُّغَةِ الْمَنْعُ وَالسَّتْرُ وَحَقِيقَةُ الْحِجَابِ إِنَّمَا تَكُونُ لِلْأَجْسَامِ المحدودة والله تعالى مُنَزَّهٌ عَنِ الْجِسْمِ وَالْحَدِّ وَالْمُرَادُ هُنَا الْمَانِعُ مِنْ رُؤْيَتِهِ وَسُمِّيَ ذَلِكَ الْمَانِعُ نُورًا أَوْ نَارًا لِأَنَّهُمَا يَمْنَعَانِ مِنَ الْإِدْرَاكِ فِي الْعَادَةِ لِشُعَاعِهِمَا وَالْمُرَادُ بِالْوَجْهِ الذَّاتُ وَالْمُرَادُ بِمَا انْتَهَى إِلَيْهِ بَصَرُهُ مِنْ خَلْقِهِ جَمِيعُ الْمَخْلُوقَاتِ لِأَنَّ بَصَرَهُ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى مُحِيطٌ بِجَمِيعِ الْكَائِنَاتِ وَلَفْظَةُ مِنْ لِبَيَانِ الْجِنْسِ لَا لِلتَّبْعِيضِ وَالتَّقْدِيرُ لَوْ أَزَالَ الْمَانِعَ مِنْ رُؤْيَتِهِ وَهُوَ الْحِجَابُ الْمُسَمَّى نُورًا أَوْ نَارًا وَتَجَلَّى لِخَلْقِهِ لَأَحْرَقَ جَلَالُ ذَاتِهِ جَمِيعَ مَخْلُوقَاتِهِ وَاللَّهُ أَعْلَمُ قَوْلُهُ ( حَدَّثَنَا أَبُو بَكْرِ بْنُ أَبِي شَيْبَةَ وَأَبُو كُرَيْبٍ قَالَا حَدَّثَنَا أَبُو مُعَاوِيَةَ حَدَّثَنَا الْأَعْمَشُ عَنْ عَمْرِو بْنِ مُرَّةَ عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ عَنْ أَبِي مُوسَى ثُمَّ قَالَ وَفِي رِوَايَةِ أَبِي بَكْرٍ عَنِ الْأَعْمَشِ وَلَمْ يَقُلْ حَدَّثَنَا) هَذَا الْإِسْنَادُ كُلُّهُ كُوفِيُّونَ وَأَبُو مُوسَى الْأَشْعَرِيُّ بَصْرِيٌّ كُوفِيٌّ وَاسْمُ أَبِي بَكْرِ بْنِ أَبِي شَيْبَةَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ وَهُوَ أَبُو شَيْبَةَ وَاسْمُ أَبِي كُرَيْبٍ مُحَمَّدُ بْنُ الْعَلَاءِ وَأَبُو مُعَاوِيَةَ مُحَمَّدُ بْنُ خَارِمٍ بِالْخَاءِ الْمُعْجَمَةِ وَالْأَعْمَشُ سُلَيْمَانُ بْنُ مِهْرَانَ وَأَبُو مُوسَى عبد الله بن قَيْسٍ وَكُلُّ هَؤُلَاءِ تَقَدَّمَ بَيَانُهُمْ وَلَكِنْ طَالَ الْعَهْدُ بِهِمْ فَأَرَدْتُ تَجْدِيدَهُ لِمَنْ لَا يَحْفَظْهُمْ وأما أبو عبيدة فهو بن عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ وَاسْمُهُ عَبْدُ الرَّحْمَنِ وَفِي هَذَا الْإِسْنَادِ لَطِيفَتَانِ مِنْ لَطَائِفِ عِلْمِ الْإِسْنَادِ إِحْدَاهُمَا أَنَّهُمْ كُلُّهُمْ كُوفِيُّونَ كَمَا ذَكَرْتُهُ والثانية أن فيه ثلاثة تابعيون يَرْوِي بَعْضُهُمْ عَنْ بَعْضٍ الْأَعْمَشُ وَعَمْرٌو وَأَبُو عُبَيْدَةَ. 
وَأَمَّا قَوْلُهُ وَفِي رِوَايَةِ أَبِي بَكْرٍ عَنِ الْأَعْمَشِ وَلَمْ يَقُلْ حَدَّثَنَا فَهُوَ مِنَ احْتِيَاطِ مُسْلِمٍ رَحِمَهُ اللَّهُ وَوَرَعِهِ وَإِتْقَانِهِ وَهُوَ أَنَّهُ رَوَاهُ عَنْ أَبِي كُرَيْبٍ وَأَبِيبَكْرٍ فَقَالَ أَبُو كُرَيْبٍ فِي رِوَايَتِهِ حَدَّثَنَا أَبُو مُعَاوِيَةَ قَالَ حَدَّثَنَا الْأَعْمَشُ. 
     وَقَالَ  أَبُو بَكْرٍ حَدَّثَنَا أَبُو مُعَاوِيَةَ عَنِ الْأَعْمَشِ فَلَمَّا اخْتَلَفَتْ عِبَارَتُهُمَا فِي كَيْفِيَّةِ رِوَايَةِ شَيْخِهِمَا أَبِي مُعَاوِيَةَ بَيَّنَهَا مُسْلِمٌ رَحِمَهُ اللَّهُ فَحَصَلَ فِيهِ فَائِدَتَانِ إِحْدَاهُمَا أَنَّ حَدَّثَنَا لِلِاتِّصَالِ بِإِجْمَاعِ الْعُلَمَاءِ وَفِي عَنْ خِلَافٌ كَمَا قَدَّمْنَاهُ فِي الْفُصُولِ وَغَيْرِهَا وَالصَّحِيحُ الَّذِي عَلَيْهِ الْجَمَاهِيرُ مِنْ طَوَائِفِ الْعُلَمَاءِ أَنَّهَا أَيْضًا لِلِاتِّصَالِ إِلَّا أَنْ يَكُونَ قَائِلُهَا مُدَلِّسًا فَبَيَّنَ مُسْلِمٌ ذَلِكَ وَالثَّانِيَةُ أَنَّهُ لَوِ اقْتَصَرَ عَلَى إِحْدَى الْعِبَارَتَيْنِ كَانَ فِيهِ خَلَلٌ فَإِنَّهُ إِنِ اقْتَصَرَ عَلَى عَنْ كَانَ مُفَوِّتًا لِقُوَّةِ حَدَّثَنَا وَرَاوِيًا بِالْمَعْنَى وَإِنِ اقْتَصَرَ عَلَى حَدَّثَنَا كَانَ زَائِدًا فِي رِوَايَةِ أَحَدِهِمَا رَاوِيًا بِالْمَعْنَى وَكُلُّ هَذَا مِمَّا يُجْتَنَبُ وَاللَّهُ أعلم بالصواب